Znałem w swoim czasie wielu bankierów. Niektórzy z nich byli leniwi; większość jednak była bardzo pracowitymi, inteligentnymi ludźmi, niestrudzenie dążącymi do poszerzania pola działania. Oni musieli tak działać, bo inaczej ich banki nie wypłacałyby dywidendy na koniec roku. Malkontenci zapominają jednak o czymś zupełnie innym. Nikt nie myśli o tym, by zapytać skąd się biorą bankierzy! Czy rosną na drzewach - czy uczą się w szkołach bankowości - czy też należą do tajemniczych bankowych dynastii? I tak  i nie. Niewątpliwie istniały i istnieją, dynastie rodzin bankierskich - na przykład Mendelssohnowie, którzy oprócz finansistów, wydali poetów, muzyków, artystów i naukowców. Inni znów wywodzą się z małych, ciężko pracujących klas naszego społeczeństwa - jak pewien dyrektor niemieckiego Reichsbanku, którego ojciec był posłańcem w tej samej instytucji.

Jednym słowem … głupotą jest mówienie o "bankierach". Każdy kto to robi stawia się na równi z tymi, którzy uważają, że można osądzać "Żydów", "Murzynów", "kolejarzy". W każdym powołaniu są czarne i białe owce, a ja będę miał coś do powiedzenia o jednych i drugich.

Hjalmar Schacht[1]

Finansowa potęga Florencji skupiała się w rękach kilku znaczących rodów arystokratycznych, które zorganizowały wielkie spółki handlowe, zwane w świetnym opracowaniu Edwina S.Hunta i Jamesa Murraya – „A history of business in Medieval Europe 1200-1550” superfirmami. Podobnie jak Templariusze,  firmy Bardi i Peruzzi oraz inne szybko zaczęły pełnić rolę "bankierów" królów i książąt europejskich, z których terytoriami ich przedsiębiorstwa miały do czynienia - wspominałem już o Andegawenach i Plantagenetach. Dobrze postawione pytanie w tym miejscu będzie brzmiało – w jaki sposób spółki te bogaciły się  na pożyczkach skoro dobrze wiemy, że Kościół zakazywał pożyczania pieniędzy na procent? Otóż sposobem na to było pozyskiwanie od władców coraz to nowych przywilejów handlowych, dzierżaw ceł, kopalń, mennic itd. W przypadku Królestwa Neapolu wielkie pożyczki udzielone królestwu, a konkretnie królowi Karolowi II na początku XIV w., przyniosły spółce Peruzzi różne specjalne przywileje, wśród nich możliwość otwarcia banku w Neapolu, kontrolę nad opodatkowaniem eksportu zboża (swoiste kuriozum) i prawo do tego, by sprawy cywilne z udziałem spółki trafiały do sądu apelacyjnego, a nie do zwykłych trybunałów. Mówiąc wprost – superfirma miała zapewnioną osobną jurysdykcję do rozpatrywania swoich własnych spraw! Możemy porównać ówczesne superfirmy z obecnymi korporacjami, choć oczywiście skala była inna (firmy Bardi czy Peruzzi miały w szczytowym momencie nie więcej niż 90 „pracowników” czy partnerów) ale ambicje podobne. Warto zauważyć, że Florencja i jej spółki nie stanowiły bezpośredniego wyzwania dla potęg morskich, Genui, a przede wszystkim Wenecji. Do tego wątku jeszcze wrócę.

Przez trzy czwarte wieku, od lat 60. XII w., kiedy to po raz pierwszy zawarli umowy handlowe z Anglikami, aż do około 1340 r., Florentczycy osiągali stałe zyski, tak wielkie, że byli w stanie przekazywać nieprzerwany strumień gotówki do skarbców władców którym udzielali pożyczek. Co niezwykle interesujące już od lat 80-tych XIII w. zabezpieczeniem dla kredytów była ziemia, którą wielkie firmy florenckie kupowały w regionie, przekształcając contado w wielkie latyfundia. Potęga i bogactwo niektórych rodów florenckich była legendarna. Nie będę zanudzał tu nikogo o ilości zboża jakie konsumowali tacy Peruzzi w porównaniu do zwykłych mieszkańców Florencji, ale roczne wydatki tej rodziny w 1329 roku wyniosły 3 000 florenów na same tylko koszty związane z życiem. Była to suma olbrzymia.

Florenckie potęgi były również mocno związane z Kościołem. Giovani Villani nazywał nawet spółki „filarami chrześcijaństwa”. Jak pisałem wcześniej, firmy posiadały uprawnienia do zbierania podatków w imieniu papieża, a sam handel wełną z wyspami był doskonale zorganizowany. Produkcją wełny która kupowali florentczycy zajmowały się głównie klasztory angielskie.

Do niedawna uważano, że to bankructwo wielkich florenckich spółek Bardi, Peruzzi oraz innych miało wiele wspólnego z chciwością i pogonią za zyskiem co spowodowało, że pożyczki jakie udzielono Edwardowi III obciążone dużym ryzykiem doprowadziły do katastrofy. W świetle najnowszych ustaleń okazuje się, że to wyjaśnienie nie jest prawdziwe, przyczyny leżały zupełnie gdzie indziej, a relacja o rzekomych niespłaconych pożyczkach królestwa Anglii zmyliła nawet autora tej klasy jak Fernand Braudel. Na czym polegał problem?

Okazuje się, że większość akademickich historyków opierała swoje opisy na relacji zawartej w kronice … Giovaniego Villaniego, który był uważany za wiarygodnego autora, ze względu na swoje doświadczenie biznesowe i ogólne orientowanie się w sytuacji politycznej. Villani jako młody człowiek w 1300 roku wstąpił do spółki Peruzzi jako udziałowiec-zarządca, stając się człowiekiem zamożnym i o wysokiej pozycji społecznej. Odszedł z firmy w 1308 roku, a następnie został udziałowcem zarządzającym firmy Buonaccorsi, która szybko urosła do rangi czwartej firmy we Florencji. Piastował później szereg ważnych urzędów w mieście. Jego reputacja została jednak zszargana, gdy w odpowiedzi na zarzuty o branie łapówek próbował przeczekać aż sprawa ucichnie i choć nigdy nie został skazany za popełnienie przestępstwa, został zdegradowany do niższych stanowisk. Co więcej, firma Buonaccorsi, w której Villani wciąż był wspólnikiem, spektakularnie splajtowała w 1342 r., gdy jej przedstawicielstwa w Neapolu i Awinionie rozpłynęły się w powietrzu w ciągu jednej nocy, pozostawiając po sobie rój wściekłych wierzycieli. Przez kilka lat firmie udawało się wstrzymać postępowanie sądowe we Florencji, ale w lutym 1346 r. Villani został więźniem w osławionym Stinche, gdzie ponoć zmarł na dżumę w roku 1348. Moim zdaniem po prostu nieco za dużo wiedział, pozwolę sobie przybliżyć Państwu w ogólnym zarysie sytuację monetarno-gospodarczą interesującego nas obszaru i czasu. Wiem, ze znajdą się chętni do uzupełnienia tego opisu ale nic nie stoi na przeszkodzie i zapraszam do dyskusji pod tekstem.

Zacznijmy więc od bardziej szczegółowej, standardowej, akademickiej wykładni.

Pod koniec lat trzydziestych XIII w. wybuchła wojna między Anglią a Francją, co zwiększyło pragnienie Edwarda III na gotówkę, a ugruntowane już przywileje florenckich kompanii coraz bardziej zależały od udzielania przez nie pożyczek królowi, który w każdej chwili mógł usunąć Bardi i Peruzzi z lukratywnego handlu eksportowego. Znakiem opłacalności eksportu angielskiej wełny jest to, że kompanie florenckie nadal udzielały Edwardowi coraz większych pożyczek, których potrzebował na walkę z Francuzami.

Niewątpliwie jednym z ukrytych celów Edwarda byli producenci tekstyliów we Flandrii. Podważali oni królewski monopol Edwarda na angielską produkcję tekstylną. Jak nas informuje May McKissack w pracy „The Fourteenth Century” XIV w. to początek odradzania się angielskiego przemysłu tekstylnego, który znacznie podupadł w XIII w. Edward III chciał znacznie przyspieszyć ten proces zachęcając nawet tkaczy flandryjskich do osiedlenia się w Anglii. Być może większość nie okazała entuzjazmu, stąd wiele początkowych działań w wojnie stuletniej toczyło się na terenie Flandrii. Edward III odbudował miejscowe podupadłe gildie City of London  oraz zaplecze – zorganizował sieć foluszy na angielskiej prowincji, co zaowocowało nieco później (ale jeszcze za życia Edwada III) zawiązaniem morskiego szlaku handlowego Londyn – Zakon Krzyżacki w celu sprzedaży tkanin angielskich do Polski.

Jak wiemy firmy Bardi i Peruzzi dzięki pożyczkom udzielonym Edwardowi uzyskały zwyczajowe "warunki": prawo do eksportu wełny oraz prawo do zastawu na niektórych dochodach królewskich w celu spłacenia pożyczek. Kiedy kampanie Edwarda we Flandrii nie powiodły się, Edward nie spłacił swoich pożyczek, a Bardi i Peruzzi znaleźli się w kryzysie finansowym, który przetoczył się przez ich sieci korporacyjne od Londynu po Neapol i spowodował ostatecznie ich upadek.

A jednak, przyjmując nieco szerszą perspektywę można dopatrzyć się działania pewnej „niewidzialnej ręki”. Przełomowych argumentów dostarcza praca Edwina S.Hunta i Jamesa Murraya. Autorzy ci akcentują, że upadek florenckich gigantów w roku 1345 wiązał się z fluktuacjami na rynku walut, tj. dynamicznymi zmianami w stosunku wartości złota do srebra oraz załamaniem się cen na rynku zboża. Z tym, że dla autorów tych działania te nie noszą cech żadnego celowego działania, ot po prostu tak się stało. Mamy więc nowy akademicki dyskurs. Ale przyjrzyjmy się kilku interesującym szczegółom, jakie podają ci autorzy.

Audyty finansowe przeprowadzone za czasów Edwarda wskazują, że powtarzane przez samego Fernanda Braudela za Villanim kwoty długów są wyssane z palca. Przypominam że Edward III miał być winien 900 000 florenów Bardim, 600 000 Perzuzzim. Tymczasem realnie ten dług po licznych umorzeniach wynosił ledwie …13 000 funtów. Szacunki dotyczące strat Bardi i Peruzzi opierały się więc najprawdopodobniej na plotkach ulicznych krążących po sądach gminnych, ale trzeba przyznać że istniejące zapisy publiczne są niejasne i mylące. Jak piszą Murray i Hunt:

W pierwszym raporcie po ogłoszeniu upadłości firmy Peruzzi nie podano żadnych liczb, wspominając jedynie, że większość zobowiązań stanowiły ogromne sumy należne od dłużników w Anglii, Francji, na Sycylii i w innych zagranicznych miejscach, "nie do odzyskania z powodu wojny". Ostateczne ugody wskazują na znacznie skromniejszą skalę strat. Porozumienie Peruzzi przewidywało odzyskanie przez wierzycieli około 35 procenta ich wierzytelności. Konkordat Bardi, zawarty z zadziwiającą szybkością po złożeniu przez firmę wniosku o upadłość na początku roku, przyznał wierzycielom ponad 50 procent ich roszczeń.

Koronny dowód na to, że to nie angielskie pożyczki były przyczyną bankructwa Florentczyków jest firma Acciaiuoli, która unikała pożyczania pieniędzy Edwardowi III, a zbankrutowała w tym samym czasie, co Peruzzi i spłaciła swoich wierzycieli w tempie procentowym, tylko nieznacznie powyżej poziomu ustalonego dla pozostałych dwóch superfirm.

Z analizy zapisów w Anglii wynika, że obie kompanie, a zwłaszcza Peruzzi, były w stanie odzyskać znaczną część pieniędzy pożyczonych koronie. Mimo że poniosły one straty na pożyczkach, nie były one w żadnym stopniu zbliżone do tych, które sugerował Villani, a dodatkowo zmniejszyły je zyski uzyskane z uprzywilejowanego eksportu wełny.

Tu oczywiście rodzi się nieco pytań odnośnie celów jakie miał Villani jawnie kłamiąc w swojej kronice. Czy pisał to na czyjeś zlecenie? Jak pamiętamy sam był „aferzystą” związanym z rodziną Buonaccorsi, a jego śmierć miała miejsce w okolicznościach jak to się mówi tajemniczych. To znaczy oczywiście mógł umrzeć na dżumę w więzieniu, a ja mogę się mylić, ale specjalnie przeszukałem dostępne opracowania pod kątem tego jak wyglądała śmiertelność na dżumę wśród więźniów. Znalazłem jeden ciekawy cytat który pewnie nic nie znaczy:

Bezpieczeństwo tych, którzy poszli w odosobnienie jest ukazane na przykładzie ascety Ibn Abu Madyan, który żył w mieście Sale [niezidentyfikowane]. Wierzył on szczerze w możliwość zarażenia, więc zgromadził żywność i zamurował drzwi przed swoją rodziną (a jego rodzina była liczna!). Miasto zostało zniszczone przez zarazę i w całym mieście nie pozostała ani jedna dusza [oprócz Madyana]. Raporty były zgodne, że odosobnione miejsca, do których nie prowadzą żadne drogi i które nie są uczęszczane przez ludzi wyszły z plagi bez szwanku. Pozwólcie, że opowiem wam również o cudownym ocaleniu w naszych czasach muzułmańskich więźniów, którzy zostali oszczędzeni w więzieniu w mieście Sewilli, a było ich tysiące niczym płytek w mozaice. Nie zostali dotknięci przez dżumę, a ta niemalże spustoszyła całe miasto.

Fragment pochodzi z opisu dostarczonego w latach 1349-1352 przez lekarza i nauczyciela Lisana Al-Dina ibn Al-Khatiba.  Wiem drodzy akademicy,  to nic nie znaczy. Villani umarł na dżumę w Stinche.

Oczywiście panowie Hunt i Murray nie mówią nam, że ktoś za tymi bankructwami i śmiercią Villaniego konkretnie stał… Układ moich poprzednich notek, a zwłaszcza opis niektórych tajemniczych instytucji zajmujących się wymianą walut, sporą siecią szpiegowską i handlem zbożem oraz depozytami sugeruje udział  Wenecjan. Nie są to, od razu mówię, rzeczy nowe i takie sugestie już pojawiały.

Zwacam uwagę zwłaszcza na tajemniczą i wielce czarowną uwagę zawartą już  we wstępie pracy o weneckich finansach Lane'a i Muellera:

Jedną z przyczyn nieporozumień w weneckiej historii monetarnej są duże luki w weneckich archiwach. W Wenecji nie zachowały się archiwa mennicze porównywalne z tymi z Anglii, Florencji czy Niderlandów. Brakuje nawet podstawowych rejestrów dekretów rządowych z kilku kluczowych dekad XIV wieku. Polityka monetarna, a zwłaszcza praktyki monetarne, musiały być rekonstruowane pośrednio na podstawie tak różnych źródeł, jak podręczniki kupieckie, księgi rachunkowe i listy handlowe, rejestry notarialne oraz ogólne ustawodawstwo podatkowe i handlowe. Źródła te były jednocześnie ważne dla analizy relacji między zmianami, które zachodziły w Wenecji, a tymi, które zachodziły na ziemiach jej partnerów handlowych.

O tym czy za bankructwem Florencji stali Wenecjanie, czy mamy raczej do czynienia ze zmową lub jeszcze czymś innym napiszę w ostatniej notce.

CDN.

 

[1] Cytat pochodzi z autobiografii Schachta. Darmowa wersja w języku angielskim znajduje się tutaj: https://pdfcoffee.com/qdownload/78324595-hjalmar-schacht-confessions-of-the-old-wizardpdf-pdf-free.html  

---

tagi: wenecja  florencja   edward iii  villani 

	ahenobarbus
	24 sierpnia 2021 18:32

13     1007    8 zaloguj sie by polubić