Książka Susan Reynolds „Lenna i wasale” ma jedną poważną wadę. Jest to niezwykle rozwlekły, liczący około 1050 stron tom subtelnych rozważań o średniowiecznej własności, a materia w nim zawarta sprawia, że jest to doskonały lek nasenny. Polecam serdecznie. Ostatnio mam nieco tylko czasu na czytanie wieczorami, więc przyznam się - zasypiałem przy niej dziesiątki razy. Trochę mi się więc ta lektura rozwlekła w czasie, no i jeszcze mam taką przywarę, że bardzo wolno czytam. Nie mniej, główna teza tego tomiszcza, streszczająca się w zasadzie do stwierdzenia, że właściwie nie istniało nic takiego jak średniowieczny feudalizm, albo - jeśli istniał -  to trzeba to pojęcie zrewidować i dosyć mocno przesunąć je w czasie, była wystarczająco kusząca żeby brnąć w materię dalej i przypadkiem nie poddać się przedwcześnie. Myślę, że było warto nie tylko ze względu na ten odświeżający wniosek ale pewne precedensy które są w tej książce opisane.

W dużym skrócie, znakomicie przygotowana merytorycznie autorka, opierając się na analizie źródeł zbija najbardziej chyba powszechne podręcznikowe wyobrażenie na temat średniowiecza, które jest nam wtłaczane w szkołach.

Zanim przejdziemy dalej wprowadźmy pewien krótki kontekst. W zasadzie analiza pani Reynolds wykazuje, że przed XI w. właściwie nie istniała poświadczona w dokumentach praktyka nadawania lenna (feudum) rozumianego jako specyficznie pojętej własności kontraktowej między seniorem a wasalem. Musimy rozumieć to szeroko - nie było żadnych nadań lenn w relacjach władca - możni. Z bardzo prostej przyczyny - słowo lenno oznaczające nadanie majątku ziemskiego użyto w źródłach pisanych (kościelnych) dopiero w latach trzydziestych XI w. w dokumentach klasztoru w Sankt Gallen*. Powiązania pomiędzy wasalami i lennem oraz inne subtelności (dominium directum i dominium utile, swoją drogą rozróżnienia stosowane do dzisiaj) są produktem późniejszej uniwersyteckiej refleksji prawno-historycznej, gdzie badacze korzystając z pewnych analogii i spekulacji narzucali stworzoną w późnym średniowieczu siatkę pojęć, na cały okres wieków średnich, w efekcie czego stworzyli pewną atrakcyjną i użyteczną konstrukcję, w dużej mierze opartą jednak o fikcję ciągłości historycznej. 

Tymczasem - w bardzo telegraficznym skrócie i mocno upraszczając - we wczesnym średniowieczu główną formą własności były alodia, kościelne i świeckie beneficja, a jak wykazuje autorka - nie zawsze ich dzierżenie wiązało się z jakimiś obowiązkami np. służby wojskowej. Występowały też inne, często trudne do zdefiniowania rodzaje własności, powstałe jako wypadkowa zwulgaryzowanego prawa rzymskiego oraz lokalnej bądź plemiennej specyfiki złożonego (i zawiłego w interpretacji) prawa zwyczajowego, np. longobardzkiego.  Własność pełna (alodium) przysługiwała nie tylko osobom stanu wolnego ale również chłopom, zdarzało się również dzierżenie ziemi w zamian za czynsz. Pełna własność, podobnie jak obecnie, nie oznaczała jednak, że nieruchomość nie mogła podlegać konfiskacie, ale posiadała właściwie jedną poważną zaletę - możliwość dziedziczenia. Ważną rolę w kształtowaniu prawa właśności miał Kościół, z tym że miało to miejsce na gruncie prawa kanonicznego. Ostatecznie prowadziło to do licznych sporów z osobami świeckimi oraz władcami. W VI w. Merowiński władca Chilperyk I narzekał, że Kościół przejął w posiadanie całe bogactwo domeny królewskiej. Ponoć był tak zdenerwowany, że deptał poświadczenia przywilejów nadań, których na rzecz Kościoła dokonał jego ojciec, ale również ze wściekłością darł dokumenty zawierające testamenty swoich poddanych, którzy na ich mocy nadawali ziemie Kościołowi. Jak zgrabnie ocenia autorka, była to próba zatkania palcem cieknącej tamy. Czynność zapisywania nieruchomości Kościołowi była więcej niż powszechna. W VIII w.  w jego posiadaniu znajdowało się ok. 1/3 całej ziemi uprawnej na terenie frankijskiej Galii. Praktyka wyglądała tak, że Kościół otrzymane ziemie najczęściej nadawał później, często zwrotnie, w formie beneficjum na określoną ilość lat (często na kilka pokoleń) jednak nie rezygnował z własności do ziemi. I to stanowiło najbardziej palący problem, bowiem potomkowie testatora nie godzili się z przekazaniem prawa własności nieruchomości.  Kwestie te próbował uporządkować Karol Wielki wprowadzając kompromisowe rozwiązania. Na krótką metę sprawdziły się one dobrze, jednak z czasem pojawiły się nowe problemy, powodujące eskalację napięcia.

W przypadku królestwa Franków władza królewska osłabła na tyle, że w X i XI w. hrabiowie z południa nie fatygowali się nawet na zjazdy możnych do stolicy. Nie było to jednak żadne feudalne rozbicie, raczej upadek znaczenia i siły władzy królewskiej, których przyczyny leżą zupełnie gdzie indziej. 

Nie ma żadnych podstaw by sądzić, że koncepcja własności lennej powstała na drodze jakiejś „naturalnej” ewolucji pojęć, czynności czy praktyk i nie ma dostatecznego dowodu na to aby przypuszczać by konstrukcja taka wykształciła się i była stosowana przed XI w. Nie ma też śladu żadnych politycznych nadań w relacjach zwierzchnik - wasale. Brak poświadczonej w źródłach w słynnej hierarchii społecznej opartej o nadania ziemskie. Jest jeszcze kwestia sądownictwa i owych często wspominanych hołdów czy ceremonii, które jednak wówczas również nie były wykorzystywane do nadawania własności ziemskiej i budowie jakiejś hierarchii społecznej. 

Fakt - od wczesnego średniowiecza istnieli „wasale” ale pojęcie to nie było jednorodne na przestrzeni wieków i niekoniecznie musiało się odnosić nawet do osób wolnych lub szlachetnie urodzonych. A już na pewno nie można powiązać ich z nadaniami ziemskimi powodującymi powstanie stosunków lennych przed XI w. 

Pierwszym większym dokumentem który można uznać za istotny dla rozwoju koncepcji własności lennej był dokument wystawiony przez cesarza Konrada II w 1037 r.  Wydany został on na prośbę mediolańskich możnych skonfliktowanych z miejscowym biskupem. Sam przebieg tego konfliktu jest niezmiernie ciekawy ale brak tu miejsca na rozwinięcie tego tematu. Ważne były również, mające w tle konflikt z Mediolanem, działania Fryderyka I Barbarossy, który dążył do przeforsowania rozmaitych praw mających wzmocnić władzę cesarską za pomocą biurokratycznych metod zarządzania.

Lenno jako początkowo pewna dosyć niejasna koncepcja własności zależnej była produktem prawa akademickiego powstałego na uniwersytetach północnych Włoszech w XI w. W ciagu krótkiego bardzo czasu ok. 2 pokoleń powstało kilka pomniejszych traktatów, które zebrane zostało jako Libri Feudorum i włączone nieco później do zbioru korpusu prawa rzymskiego. Libri Feudorum była kompilacją, zawierającą różne przemyślenia na temat prawa zwyczajowego longobardów, prawa rzymskiego oraz zawierająca inne dokumenty, w tym dekret Konrada II. Kompilacja oznacza, że dokumenty nie stanowiły jakiejś bardzo spójnej całości. Co więcej, gdy przyjrzeć się bliżej zbiór nie zawiera żadnej jasnej definicji własności lennej, ani sposobów odróżnienia jej od alodium. Sama zresztą własność alodialna wspominana jest ledwie 4 razy. Nota bene: pierwszy opis alodium z którego korzystali późniejsi historycy i prawnicy znajduje się w opatrzonym glossami tekście Feudorum Typus z .. 1574 r. 

Wróćmy do Libri Feudorum. Prawnicy zwani glossatorami tworzyli wokół tychże dokumentów nową warstwę interpretacji. Problemy wynikające z nakładania się różnych tradycji prawnych były bardzo poważne. Dochodziły do tego kwestie dziedziczenia, dziedziczenia kobiet (ciekawostka - kobieta nie mogła wg pewnych interpretacji dziedziczyć majątku bo w określonych przypadkach nie mogłaby dokonać zemsty rodowej), dopuszczalnych przypadków konfiskat i przepadku majątku oraz przypadków rozróżniania własności i uprawnień  gdy np. delikwent posiadał część majątku w formie alodium, a część z różnego typu nadań wynikających chociażby ze sprawowanego urzędu, a jeszcze inną część wykorzystwaną przez swoich poddanych. Profesjonalni prawnicy dopisali mnóstwo spekulacyjnych dykteryjek takich jak np. ta, że już od najdawniejszych czasów panowie rezerwowali sobie prawo do podjęcia arbitralnej decyzji o konfiskacie lenna. Dalej, znajduje się tam pewien mit dotyczący genezy własności lennej oraz dodany później fragment rzekomo opisujący wyimaginowany drugi etap jej formowania, który miał przybrać formę rocznych dzierżaw, po którym to nastąpił etap nadań dożywotnich. Na tychże zmyśleniach opierali się uczeni wiele wieków później i traktowali je jak prawdy objawione do wyjaśniania dziejów średniowiecza. Od strony czysto historiograficznej można więc powiedzieć, że potem poszło już z górki.  Prawnicy w XVI i XVII w. uznali, że lenno to nie jedna z wielu kategorii prawa własności, ale dopatrzyli się tam jakiegoś wzorcowego średniowiecznego typu rządzenia czy też instytucji wokół której zorganizowane było ówczesne społeczeństwo. Również koncepcja wasali jako grupy szlachetnych wojowników, którzy wnieśli do struktury rządzenia etos i solidarność swojej grupy, będąc zobowiązanymi do wierności w zamian za posiadane lenna była koncepcją, która mogła być co najwyżej wyczytana pomiędzy wierszami tekstów traktujących o prawie lennym.  Kolejne cenne „znalezisko” uczonych z XVI i XVII w. które zawdzięczamy ekwilibrystyce słownej i skłonności do spekulacji. Do Libri feudorum nawiązał w tym tonie Monteskiusz w 31 księdze O duchu praw. Autorytet Monteskiusza sprawił, że później każdy historyk czuł, że musi się jakoś odnieść do tego dzieła i opisywać całe średniowiecze w kategoriach feudalnych. W rezultacie u Adam Smitha znajdziemy już ideę kolejnych etapów dziejowych, i jak pisze autorka: Smith jak się zdaje sądził, że feudalizm swój żywot zakończył dopiero w jego czasach, głównie dzięki rozwojowi nauk humanistycznych, rzemiosła, handlu i upowszechnienia się luksusu” . Jakże stąd już bardzo blisko do Hegla i Marksa….

Skoro wiemy już mniej więcej jak wykorzystano lenno w propagandzie, pozostaje nam powrócić do XI w. gdzie czeka nas jeszcze klika niespodzianek. Autorka wyjaśnia nagłą popularność nowej koncepji własności w XI w. w bardzo „naturalny” sposób: zawiłości prawa zwyczajowego, powodowały że niektórzy ludzie byli skłonni dużo zapłacić prawnikom w sporach prawnych, stąd duży popyt na specjalistów w dziedzinie prawa i ich wiedzę w dziedzinie wykorzystania nowego instrumentu prawnego. Pojawia się tam inny ciekawy trop który sprawia, że myślimy o przyczynach politycznych.

Wiecie jakie były podmioty jako pierwsze skorzystały w praktyce z tego nowego instrumentu inżynierii prawniczej jakim było lenno? Okej, teoretycznie były to klasztory, ale one bazowały bardziej na osiągnięcia prawa kanonicznego. Praktyki te zostały podpatrzone i wykorzystane przez … włoskie gminy miejskie w Lombardii. W XI w. miasta stały się zarówno odbiorcami nadań beneficjów oraz lenn. 

Jak wygladała taka praktyka? Jak tłumaczy autorka miasta dążyły do narzucenia zwierzchnictwa potężnym możnowładcom, którzy posiadali duże majątki ziemskie w okolicach miast. Posiadaczy takich włości nakłaniano (ciekawe jak? chyba tylko miejską bojówką)  do przeprowadzenia transakcji, w ramach której najpierw dokonywali oni formalnej rezygnacji z posiadanych majątków, a następnie miasto nadawało im je z powrotem, ale już jako własność miejską. Akt ten zwał się feudo ablato, co w praktyce było przekształceniem alodium w lenno. W Lombardii pierwszy taki akt miał miejsce w 1126 r. Praktyk takich dokonało jeszcze kilka innych miast włoskich, w tym Genua w 1141 r. 

Ale nie uwierzycie gdzie odnotowano w źródłach pierwsze feudo ablato. Pierwsze poświadczone przekształcenie własności pełnej (alodium) we własność lenną miało miejsce w… Oksytanii ok. 1116 r., a konkretnie w Montpellier. Głównym celem było sąsiadujące z miastem, wspominane przez Gospodarza w pogadankach na YT, hrabstwo Melguelh. W jakich celach? Jakie korzyści przynosił ten nowy rodzaj własności? Reynolds pisze, że mniej więcej wówczas zaczęła pojawiać się opinia że własność lenna to własność „kojarzącą się ze szlachetnym urodzeniem”. Doprawdy niezły marketing. No ale coż, może to poczucie wybraństwa (los perfectos) jest wystarczającą motywacją…

Czasem człowiek może się tylko…Uśmiechnąć? Autorka raczy nas takim oto wytłumaczeniem, tzn. chyba usprawiedliwieniem miejskich terrorystów:

Przypuszczalnie w każdym z przytoczonych przypadków rzeczywistą korzyść, jaką posiadacz pełnej własności uzyskiwał w zamian za rezygnację ze swych pierwotnych praw było pokojowe  ułożenie stosunków z miastem, dokonywane na możliwie najlepszych warunkach. 

Pusty śmiech.

Dosyć słabe to wyjaśnienie. Jaki sens może mieć pozbycie się alodium, czyli własności pełnej na rzecz własności ograniczonej ? POKOJOWE ułożenie stosunków z miastem, dobre sobie.

A czy były jakieś aspekty praktyczne i ekonomiczne? Wiemy, że przysięgi lenne miały głównie ustny charakter. Czy oprócz klepania formułek opracowanych na uniwersytetach przysięgi zawierały coś więcej? Czy zwierzchnik mógł narzucić lennikowi sposób wykorzystania własności np. pod generującą zyski konkretną uprawę? Czy naprawdę tylko chodziło tylko o podporządkowanie się władzy? Hmm.. chyba nie będę szedł w stronę tego, że to jakieś działanie banków włoskich… Choć kierunek ekspansji prawników w kierunku południa Francji jest niezwykle ciekawy, jakby przygotowanie gruntu pod coś „nowego”. Dziwnie się tak poważna zmiana koncepcji własnosci zbiega (mniej więcej) z początkami herezji w Langwedocji. Prawnicy w forpoczcie herezji… Interesujące, że koncepcja własności lennej pasuje lepiej niż alodium do jednego z głównych założeń kataryzmu tj. podejścia do gromadzenia dóbr materialnych.  Co prawda mnie w oficjalnej wersji kataryzmu zawsze dziwił ten zaciekły opór w obronie tychże dóbr na których tak bardzo nie zależy. …

Muszę jednak przyznać, że takie rozumowanie ma dużą słabość i pewnie jest jak zwykle z mojej strony nadinterpretacją. Nie można też rozpatrywać instrumentu jakim było lenno jako wymierzonego we własność kościelną, zwłaszcza że sam Kościół zaczął z tego narzędzia korzystać - papiestwo w 1157 r. 

Wydaje się, również że Filip August, a zwłaszcza Święty Ludwik musieli zauważyć potencjał polityczny jaki krył w sobie tenże instrument prawny do wzmocnienia domeny królewskiej. Świadczyć mogą o tym dwa casusy za rządów Ludwika Świętego. I tak nie może nas dziwić wskazywany przez Le Goffa w biografii Ludwika Święty fakt sprowadzania prawników z Tuluzy. Myślę sobie, że władca szukał najlepszych specjalistów którzy musieli mieć doświadczenie w prawnych kruczkach i odpowiedniej argumentacji związaną z własnością lenną.  Fakt, że w Paryżu nie można było założyć katedry prawa mógł być przyczyną „importu” odpowiednich zasobów. Innym ważnym faktem i umiejętnym wykorzystaniem koncepcji lenna był zawarty z Anglikami traktat paryski z 1258 r., na mocy którego powiększyły się nieco posiadłości angielskie we Francji, ale w zamian Henryk III złożył królowi Francji hołd lenny z księstwa Gujenny. Traktat ten który poźniej stał się zarzewiem konfliktów oraz różnic interpretacyjnych. Jak łatwo się domyśleć Anglicy próbowali używać koncepcji własności alodium, tymczasem prawnicy królestwa Francji umiejętnie zbijali argumenty angielskie opierając się na feudalnej koncepcji lenna i koncepcji suwerena. Ale to już zupełnie inna opowieść.  

* Pisałem ten fragment z pamięci i mogę się mylić co do daty i nazwy klasztoru.

---

tagi: ludwik święty  feudalizm  montpellier  melguelh  filip august  alodium  lenno  melgueil 

	ahenobarbus
	12 kwietnia 2022 23:41

15     1643    14 zaloguj sie by polubić