W wyobraźni trzynastowiecznych angielskich królów, urzędników i kronikarzy, ziemie przodków Anglii obejmowały wszystkie (tak zwane) Wyspy Brytyjskie, a nawet więcej - na przykład Norwegię, a nawet sam Rzym: krótko mówiąc, wszystkie te terytoria, które legendarni królowie, tacy jak Brutus, Belinus, a zwłaszcza Artur, posiadali i które ich następcy mieli ponownie posiadać.

Daniel Birkholz- The King’s Two Maps. Cartography and Culture in Thirteenth-Century England, str. 92

Mit arturiański jest faktycznie dziełem kronikarza Geoffreya z Monmouth i datuje się na pierwszą połowę XII w. Przed Monmouthem, możemy mówić zaledwie o kilku źródłach pisanych (pięciu lub sześciu) które tylko wspominają imię niejakiego Artura oraz dwóch kronikach z IX w. które zawierają już bardziej zbeletryzowaną opowieść. Współczesne krytyczne opracowania dotyczące legendy arturiańskiej są dziełem Thomasa Greena, który stwierdza że obecny stan wiedzy nie pozwala domniemywać, że taka postać jak król Artur kiedykolwiek istniał - jest to wg jego przypuszczeń mityczna figura, która została uczyniona „historyczną” w IX w. Opowieść o Arturze ma strukturę cebuli – kolejni kronikarze dodawali coś od siebie, tak, że im późniejsza edycja „historii” tym więcej zdobnych i fantastycznych elementów, ale gdy zaczniemy rozkładać opowiastkę na części pierwsze, okazuje się że – prawdopodobnie - nic się za nią nie kryje. Prawda nie ma jednak znaczenia jeśli przeważa praktyczny cel. Monmouthowi Artur posłużył do stworzenia legendy. Legendy, która nie pozostała bez znaczenia dla dziejów Korony Brytyjskiej.

Legendy nie są jednak jedynym fundamentem imperium. Dużą wagę miała także rzymska przeszłość, w postaci spuścizny materialnej takiej jak drogi, koncepcje administracyjne z księgi Notitia Dignitatum oraz elementy prawa rzymskiego, tj. pojęcie fiscus (o tym w nastepnej notce). Tak się składa, że wszystkie te elementy począwszy od legend po trywialną administrację znalazły odzwierciedlenie w mapie o której wspominałem w poprzedniej notce, tj. na mapie Gougha. Nie ma tu miejsca na omówienie wszystkich odniesień tego fascynującego dokumentu, postaram się tylko nakreślić pewne aspekty, być może kosztem precyzji.

O dokładności

O mapie Gougha powiedziano już wiele. Ale nawet wnikliwi autorzy monumentalnej „The History of cartography” piszą o niej, że była w zasadzie mapą podróżniczą i służyła właściwie tylko za diagram sieci dróg, który w porównaniu z portolanami z tamtych czasów zaskakuje swoją „niedokładnością”. Tylko w jednym miejscu wyrażają przypuszczenie, że mapa miała inne cele.

Mapa Gougha

Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Gough_Map#/media/File:Gough_Kaart_(hoge_resolutie).jpg

Autorzy książki nie uniknęli myślenia o mapie Gougha na sposób nowoczesny, zarzucając jej niedokładność. Tymczasem z pierwszego lepszego wykładu z kartografii dowiadujemy się, że powierzchni Ziemi nie można opisać matematycznie. A co więcej dokładność, to w przypadku map pewna konwencja, cecha umowna, która nawet na współczesnych mapach satelitarnych jest sprawą kompromisu. Musimy pamiętać, że mapy średniowieczne były rezultatem określonego sposobu myślenia o świecie i przestrzeni, który wcale nie był gorszy od naszego. Nawet jeden ze współczesnych badaczy mapy z Heresford zwrócił uwagę po dokonaniu obliczeń, że aż 95% odległości pomiędzy miejscowościami na mapie jest wyliczona prawidłowo. Sam sposób orientacji map na wschód (zwracam uwagę na źródłosłów), a nie północ jak to się czyni obecnie, nie uchybia sztuce w żaden sposób. Dopowiadając jeszcze zdanie o średniowiecznych mapach nieco na marginesie. Uważana za prymitywną tendencja realizowana głównie w mapach świata, mappae mundi, polegająca na umieszczaniu jakiegoś miasta czy państwa w centrum to cecha jak najbardziej użytkowa, świadcząca o pewnej wizji i porządku świata. Ot, poniżej całkiem nowoczesna mapa pochodząca z wydanego w 1970 roku Narodowego Atlasu Stanów Zjednoczonych.

Mapa Świat wokół USA, 1970

Źródło:https://commons.wikimedia.org/wiki/File:National_Atlas_1970_-_World_around_the_United_States.jpg

Odrzucając więc uproszczone postrzeganie mapy Gougha jako mapy podróżniczej, zobaczmy jak wyłania się obraz imperialnej instrukcji, działającej wg zasady „ jeden obraz jest lepszy niż tysiąc słów”.

O czym mówią lasy

Daniel Birkholz dostarcza ważkich argumentów na to, że mapa Gougha nie jest mapą li tylko podróżniczą. Argumentuje on w ten sposób: gdyby mapa była tak pomyślana, autorzy zapewne zainteresowani byliby przedstawieniem terenów potencjalnie nieprzejezdnych i niebezpiecznych dla wędrowców np. lasów lub wzniesień. Tymczasem mapa nie poświęca takim miejscom specjalnej uwagi. Jeśli chodzi o lasy to pojawia się ich kilka. Oznaczone są ikoną dwóch splecionych drzew lub specjalną etykietą, a mapa wymienia cztery lasy: Inglewood, Sherwood, Dean i New Forest. Jeden z lasów w szkockim dystrykcie Badenoch posiada rysunek jelenia i legendę: Colgarth hic maxima venacio ("Colgarth; wielkie tu polowanie").

Fragment mapy Gougha przedstawiający jelenia w Colgarth

źródło: https://www.travelblog.org/Europe/United-Kingdom/England/Oxfordshire/Oxford/blog-437144.html

Jeden z największych lasów tamtych czasów, olbrzymi las Arden w Warwickshire, nie posiada takiej ikony, a z mapy wynika, że Arden to pewien okręg administracyjny, a nie las w sensie obszaru o szczególnie gęstym drzewostanie. Brak odnotowania tak dużego lasu w sensie topograficznym każe myśleć o innej przyczynie zwłaszcza, że:

„podczas manewrów wojskowych przeciwko Snowdonii, Korona była regularnie zmuszana do zatrudniania dużej liczby drwali, którzy wytyczali ścieżki dla królewskich wojsk, robotników i wozów z zaopatrzeniem przez gęste lasy północnej Walii. Na przykład podczas kampanii 1282-83 zatrudniono około 1400 drwali z pół tuzina angielskich hrabstw, a w samym tylko sierpniu 1277 roku aż 1800 drwali było zaangażowanych w wycinanie drogi do Rhuddlan. Po podboju w 1284 r. wprowadzono przepisy zapewniające poszerzenie wszystkich "dróg publicznych" przez walijskie lasy, przy czym drzewa po obu stronach miały być wycinane na ustaloną odległość, nie tyle po to, by przyspieszyć poruszanie się po nich, ile by zmniejszyć zagrożenie rabunkami na drogach”

Żaden Walijski las nie znalazł się na mapie Gougha. Powód może być tylko jeden. Las był traktowany jako kategoria prawna, był regionem podlegającym prawu leśnemu. Umieszczenie więc ikon i etykiet nie świadczy zatem o szczególnym zalesieniu w tym miejscu, ale raczej o szczególnej królewskiej władzy administracyjnej i prawnej w tych regionach oraz nabyciu i wykonywaniu pewnych praw. Mapa nie była więc przeznaczona dla podróżników ale dla urzędników i agentów Korony.

Drogi

Drogi to realizacja pewnej ideologii, podobnie jak mapy. W Brytanii drogi stanowiły trwałą pamiątkę po rzymskiej okupacji. W rzymskim dziele geograficznym Itinerarium Antonina zachował się rejestr dróg i postojów Brytanii o nazwie Iter Britanniarum.

Iter Britannaiarum, siatka rzymskich dróg naniesiona na współczesną mapę Brytanii

Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Itinerarium_Antonina#/media/Plik:Iter.Britanniarum.jpg

System dróg i ich map miał swoje źródło w systemie transportowym ustanowionym przez Augusta w celu przemieszczania urzędników i przewożenia poczty, rozszerzonym później o ruchy wojsk. Imperium to koncepcja sprawnego zarządzania, organizacji przestrzeni i eksploatacji. Oprócz map istniała cała literatura techniczna, know-how zwana corpus agrimensorium, poświęcona praktyce zwanej centuria, to jest wykonywaniu pomiarów podbitych ziem i ich podziałowi na sto jednostek kwadratowych do podziału między rzymskich kolonistów. Samuel Egerton zauważył potrzebę Rzymian do zorganizowania swojego świata na wzór siatki. "Jakże monotonne," zastanawia się Egerton, "musiały być krajobrazy i siatkowane miasta Europy pod rzymską okupacją!".

Rzymska organizacja zdominowana jest myśleniem geometrycznym i odśrodkowością: "Podobnie jak imperialne ambicje, które tak dobrze symbolizowała, siatka rozwijała się nieubłaganie we wszystkich kierunkach od stolicy, homogenizując wszystko na swojej drodze."

Jak powiada Daniel Birkholz:

Kilka innych cech systemu drogowego w Wielkiej Brytanii również wyróżnia się jako ostateczne. Po pierwsze, brytyjskie drogi rzymskie "tworzą imponująco kompletną sieć". Mimo że zostały wytyczone przez różnych zarządców i zbudowane w różnym czasie, to jednak drogi składające się na tę sieć "dają uderzające świadectwo planowania przez dobrze zorganizowaną władzę centralną".

Jedną z podstawowych zasad budowy rzymskich dróg było trzymanie się, w miarę możliwości, długich linii prostych. Cechę te miały wg Geoffreya z Monmouth posiadać również drogi zbudowane przez legendarnego króla Brytów Belinusa.

Od strony technicznej rzymskie drogi to prawdziwy majstersztyk. Po obu stronach dróg znajdowały się rowy, a żwir lub kostka brukowa ułożone były na wysokiej podbudowie (agger), starannie zbudowanej z przemieszczonej ziemi i innego miejscowego materiału, aby zapewnić im właściwy drenaż. Ponieważ rzymskie drogi były drogami wysokimi (tzn. na wysokim terenie), podczas gdy źródła i studnie znajdowały się na terenie niskim, przebieg tych dróg był zwykle nieco oddalony od wiosek w przeciwieństwie do rodzimych brytyjskich ścieżek, które zwykle biegły do nich i pomiędzy nimi. Dla miejscowych drogi rzymskie były więc w zasadzie bezużyteczne. Służyły one, po pierwsze, do pomocy w podboju nowego terytorium, a po drugie, do pomocy w zarządzaniu i administrowaniu nim po osiągnięciu dominacji militarnej.

Oczywiście w XIII w. te drogi rzymskie istniały jedynie fragmentarycznie, ale były zdatne do użytku a zadania były identyczne jak w czasach rzymskich. Istnieje korelacja między drogami rzymskimi, a drogami na mapie Gougha. Edward I Długonogi zadekretował, że wszystkie drogi w Anglii należą do korony. Miało to prawdpodobnie na celu ograniczenie wpływów lokalnych sił. Co bardzo interesujące w średniowiecznej Anglii zasadniczo nie budowano dróg. Wyjątkiem były doraźne cele polityczne czyli podbój Walii i Szkocji ale na mapie Gougha jest bardzo niewiele dróg oznaczonych na tych terytoriach.

Notitia dignitatum , czyli o trywialnym pochodzeniu smoków

Notitia Dignitatum (dosłownie "lista urzędników") to w pierwotnej formie datowana na ok. 395 rok, rzymska kompilacji informacji geograficznych i administracyjnych, która obejmuje zachodnią połowę imperium rzymskiego. Notitia to zapis cesarskich stanowisk tam civilium quam militarium ("zarówno cywilnych, jak i wojskowych"), jak brzmi pełny tytuł dokumentu, i działa jak rozbudowany diagram przepływu lub łańcuch poleceń wraz z imperialną hierarchią. W układzie geograficznym dokument przedstawia "hierarchiczny związek" wszystkich urzędników ze "scentralizowaną biurokracją", której uosobieniem są najwyższe rangą osobistości prowincji (a właściwie ich urzędy). Notitia przedstawia insygnia urzędu, sferę kompetencji danego urzędu, w tym hierarchiczną listę podległych mu urzędów; wreszcie listę "bezpośredniego personelu biurowego związanego z danym stanowiskiem".

Treść księgi, ilustrowanej już od wczesnego etapu (ok. 425-30) stylizowanymi mapami, oznaczeniami jednostek wojskowych, widokami miast, personifikacjami prowincji i siedzącymi postaciami urzędników, komentowano aż do końca średniowiecza, kiedy to przy pewnej okazji została opisana jako mappa mundi. W renesansie, zainteresowanie tekstem znacznie się ożywiło, a każdy istniejący obecnie egzemplarz zawdzięczamy "mecenasowi szczególnie zainteresowanemu klasyczną starożytnością".

Spekuluje się, że tekst Notitia był szczególnie mocno eksploatowany przez Anglików i to od wczesnego średniowiecza. Niestety, są to tylko poszlaki, ale tekst był prawdopodobnie znany arturiańskiemu kronikarzowi Geoffreyowi z Monmouth. Przypuszcza się również że pewna ikonografia dotycząca Angielskich królów oraz elementy zawarte na niektórych mappae mundi, takich jak Mapa z Psałterza pochodzą z dokumentu Notitia. Kulturowy i polityczny autorytet Rzymu, zakładający model szerokiego zasięgu geograficznego, był bardzo atrakcyjny dla imperialnie zapatrzonego monarchy angielskiego i zapewne istnieje pewna wewnętrzna symetria pomiędzy Notitia a mapą Gougha. To spojrzenie miało się objawić ze szczególną mocą wraz z panowaniem Edwarda I.

Warto przy okazji zwrócić uwagę na symbolikę jednostek militarnych. Oto w Notitia Dignitatum opisany jest urząd Comes Britanniarum, a także, na innej karcie, podległe mu jednostki Tajfalów, którzy słynęli z umiejętności jeździeckich. Ich symbolem był smok. Czy rysunek był inspiracją dla Geoffreya z Monmuth, który umieścił liczne nawiązania do smoków w swoich legendach arturiańskich?

 

Strona z Notitia Dignitatum opisująca urząd Comes Britanniarum

Symbole wojskowe jeźdźców z Notitia Dignitatum. Tarcza w lewym dolnym rogu to tarcza jeźdźców plemienia Tajfalów z symbolem smoka. Tajfalowie byli podkomendnymi Comes Britanniarum. Źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Taifals#/media/File:Notitia_Dignitatum_-_Magister_Equitum_1.jpg

Jak stworzyć króla Artura

Centralnym motywem politycznej koncepcji legendy arturiańskiej Geoffreya z Monmouth jest idea totius insulae monarchia, czyli "monarchii całej wyspy", starożytnego dziedzicznego prawa króla Anglii do panowania w Brytanii.

Pierwszym władcą angielskim który poważnie podchodził do mitu arturiańskiego był Edward I Długonogi. Istnieją dowody na to, że w połowie lat osiemdziesiątych XII wieku Edward I planował uczcić osiągnięcie podboju Walii ponowną ceremonią koronacyjną. Edward zamierzał odegrać rolę króla Artura, najwyraźniej w ramach przedłużenia turnieju lub uroczystości Okrągłego Stołu, które zorganizował w Nefyn w 1284 roku. Tym, co mogło nasunąć królowi takie skojarzenia, było niedawne nabycie przez niego Korony Artura, jednej z największych relikwii Walii i znaku jej suwerenności (ostatecznie została ona przeniesiona do Westminsteru i dołączona do Sanktuarium Świętego Edwarda, podobnie jak szkocki kamień koronacyjny ze Scone w 1296 roku). Edward planował wykorzystać tę koronę w swojej ceremonii. Niektórzy badacze tego okresu podkreślają, że kalkulacje polityczne wpływają na znaczną część arturiańskich popisów Edwarda.

Kolejne zdarzenia dowodzą arturiańskiemu entuzjazmowi Edwarda I. Są one znamienne i nieodłącznie związane z jego kampanią w Walii. Po pokonaniu Llywelyna ap Gruffudda Edward zlecił budowę grobowca Artura w 1277. W 1301 roku król podarował swemu synowi i następcy (przyszłemu Edwardowi II) egzemplarz Historii Geoffreya z Monmouth. Następca tronu urodził się w Walii na zamku Caernarvon podczas pobytu królewskiego w 1284 roku, zaledwie kilka miesięcy przed tym, gdy Edward I uczcił swój podbój różnymi uroczystościami arturiańskimi. Co znamienne, młody książę otrzymał Historię przy okazji bierzmowania na pierwszego angielskiego księcia Walii; a biorąc pod uwagę polityczne wykorzystanie tego tekstu przez jego ojca dokładnie w tym samym roku być może mitografia Geoffreya miała być swego rodzaju podręcznikiem jego linii i praw. To może nieco przewrotna koncepcja ale… czy ustanowienie tytułu Księcia Walii dla następcy tronu nie było próbą swoistej realizacji przepowiedni o królu Arturze który miał powrócić w glorii chwały, próbą całkowitego przejęcia mitu na potrzeby korony angielskiej i jego urzeczywistnienia?

Mit arturiański od czasów Edwarda I stale towarzyszy Koronie. W XIII w. w Wielkiej Sali zamku Winchester (zbudowanej ok. 1222-1235) znajdowała się  malowana mappae mundi zamówiona przez Henryka III. Znajdował się tam też wielki drewniany Okrągły Stół, wielokrotnie przemalowywany, ale najwyraźniej związany przede wszystkim z zainteresowaniem Edwarda I królem Arturem.

Stół istnieje do dzisiaj. Kiedyś wyposażony w nogi, obecnie wisi na ścianie. Mimo, że stół z Winchesteru został ostatnio poddany gruntownym badaniom we wszystkich jego aspektach (zwłaszcza archeologicznym), nie sposób powiedzieć, na czym dokładnie mogła polegać jego pierwotna kompozycja. Jednakże w ostatecznym przemalowaniu z ok. 1521 r., osiemnastostopowy stół przedstawia noszącego orbitę "Kynga Artura", intronizowanego na szczycie koncentrycznej róży Tudorów, która stanowi centrum panelu - z tą różnicą, że "Artur" jest tu bardzo podobny do króla Henryka VIII. W koło wokół stołu od strony króla, zaczynając od "Sir Mordrede" po prawej ręce Artura oraz "Sir Galahallt" i "Sir Launcelot deu Lake" po jego lewej, przypisane są miejsca 24 rycerzy, które rozciągają się promieniście od krawędzi do środka w naprzemiennych sektorach zieleni i bieli. Centralne godło stołu, biała róża na czerwonym tle, oznacza zjednoczenie rodu Yorków z rodem Lancasterów w nowym porządku politycznym i odznace.

Edward I wykorzystywał również dzieło Monmoutha do uzasadnienia roszczeń wobec Walii i Szkocji. Pewne elementy tej „opowieści” są również obecne na mapie Gougha. Ale to już temat na następną notkę, z której dowiemy się też co oznaczają rozbite okręty oraz potwory morskie na mapie….

---

tagi: anglia  edward i długonogi  mapa gougha  artur  notitia dignitatum 

	ahenobarbus
	8 maja 2021 00:50

24     1541    9 zaloguj sie by polubić