Na początku zabawię się w małostkowy i szyderczy wodewil. W swoich notkach właściwie nigdy nie odwołuję się do bieżących wydarzeń. Tym razem będzie trochę inaczej. No dobrze, może nie będę mówił wprost, ale wszyscy domyślą się o co chodzi. Ostatnio szerokim echem odbiła się sprawa zwolnień grupowych w pewnej znanej i lubianej spółce, wydawcy gazety którą nazwijmy roboczo WybGazem. Jak informują nas niektóre media, plany redukcji miały dotknąć redakcję, ale ścisłe kierownictwo gazety stanowczo się temu sprzeciwiło. Spółka powie „żegnaj” głównie do ludzi pracujących w działach wsparcia biznesu.

Towarzysze! Nie tak się robi czystki, duch waszych wielkich guru chyba upadł. Pozwólcie, że wam go przypomnę. 

Z inspiracji blogera zw wpadła mi w ręce pewna rzecz,  która okazała się być czymś innym niż się spodziewałem. Z niewiadomych przyczyn wyszukiwarka Amazona wskazała pracę pod redakcją Johna F. Padgetta, Waltera W. Powella „Emergence of Organizations and Market” z 2012 roku jako najlepszą, a do tego w miarę nowoczesną książkę, z której dowiem się czegoś interesującego o targach szampańskich. Jakież było moje zdziwienie gdy przesyłka dotarła na miejsce. Otworzyłem to dziełko i zobaczyłem masę tajemniczych, niemal ezoterycznych diagramów i wykresów oraz mnóstwo tekstów, które wykorzystując pojęcie sieci, wydają się wiązać jakieś biologiczne oraz chemiczne schematy z historią i ogólnie pojętym życiem społecznym, w wymiarze czegoś co nazywamy działalnością gospodarczą oraz polityką. Ja co prawda jestem wrogiem opisywania wszystkiego w ramach rozwiązań teorii sieci, ale pewnie kiedyś na emeryturze (czyli za jakieś 25 lat) poświęcę tej książce więcej uwagi, tak jak socjobiologii Wilsona. Nie wnikałem w treść za bardzo, z wyjątkiem kilku interesujących mnie fragmentów, ale jeden z wykresów będzie właściwie bardzo ważny dla dalszej opowieści. Ba, nawet okazał się dla mnie pewnym niedoskonałym, wciąż jednak „brakującym ogniwem” w ułożeniu opowieści którą zacząłem budować już jakiś czas temu. Pozwólcie jednak, że najpierw spuentuję mój wodewil.

Oto autorzy poświęcają sporo miejsca analizie różnych schematów rządzenia, np. Bismarcka, i wielu wielu innych. Sporo jest o komunistach, dużo pisze się tam o podwójnych (czyli sekretnych?) hierarchiach rządzenia. Często pojawiają się terminy biologiczne, czy może bardziej z dziedziny chemii. Mowa jest tam o „autokatalizie”, czyli mniemam, bo tylko pobieżnie przeglądałem, autorzy opisują historycznie poświadczone procesy „regeneracji” organizacji i jej „oczyszczania”, tak aby poprawić jej funkcjonowanie. Oczywiście przeraża mnie, że taka książka może być wykorzystana jako podręcznik (a chyba właśnie taki był jej cel), albowiem wiecie - na kartach „oczyszczanie” nie ma tak groźnego wymiaru jaki może mieć w rzeczywistości. 

I tak np. dwa z diagramów przedstawiają schemat budowy gospodarki sterowanej centralnie, w tym wielkiej czystki, która miała mieć wpływ na ukształtowanie się takiej gospodarki w modelu stalinowskim. Jak każdy schemat ma on swoje ograniczenia, zawsze istnieje więcej czynników niż zauważamy i jesteśmy w stanie opisać, więc nie przywiązywałbym się do niego jakoś szczególnie. Okiem jednak warto rzucić.

Źródło - Padgett i Powell.

Drugi diagram wskazuje na wytworzenie się powiązań rodzinnych w kręgach politycznych i ekonomicznych, których szczyt stanowi „komitet centralny”.  To już efekt czystki.

Źródło - Padgett i Powell.

Zostawię was sam na sam z przemyśleniami, wyciągnijcie własne wnioski. Muszę jednak przyznać, że zawsze pracowałem blisko „działów wsparcia biznesu” więc koleżankom i kolegom po fachu szczerze współczuję. No ale coż, redakcja WybGazu powinna się cieszyć, że ich naczelnemu brakuje rozmachu Stalina i zamierza „zakonserwować beton” (wyrażenie autorskie). Nas powinno cieszyć, że znana i lubiana spółka ostatecznie pogrąża się, odcinając nie tę gałąź którą trzeba, grzebiąc się w półśrodkach.

Tematem notki nie będą jednak dalsze losy WybGazu. 

Wspomniałem o temacie targów szampańskich. W wymianie komentarzy z zw pod jego ostatnim artykułem o Florencji napisałem (na wyrost jak zwykle), że kluczem do zrozumienia finansowej złożoności w średniowieczu są targi szampańskie. To znaczy takie miało być w zamyśle przesłanie tego komentarza. Ja oczywiście jak zwykle przesadziłem z tym, że nie ma takich tekstów, co też zw odpowiednio skomentował. I racja, udało mi się dotrzeć do ciekawym materiałów. Zacznijmy może o tym znalezionym w zaskakującym miejscu, a wspomnianym na początku diagramie, który stanowił dla mnie „brakujące ogniwo” w pewnej koncepcji.

Źródło - Padgett i Powell.

Fajna maszynka!

Trzeba ten schemat trochę „odpakować”. Szczerze mówiąc nie zrobię tego z intencją przedstawioną w książce (bo jej przecież jeszcze nie czytałem), niektóre kwestie pozostawię bez komentarza, jak obieg pieniędzy od biskupstw do papiestwa (dziesięcina i inne zobowiązania jak mniemam), bo to funkcjonowało poza targami szampańskimi. 

Targi szampańskie były narzędziem finansowym zapewniającym obieg towarów i pieniądza, służącym „toskańskim kupcom”. To te postacie były centralnym elementem systemu. Tu pewnie można wstawić Wenecjan lub Genueńczyków albo jakieś inne włoskie miasto jak ktoś woli. W końcu niemal wszystkie włoskie miasta miały swoje przedstawicielstwa na targach szampańskich. Jak widać, to owi kupcy stanowili zwornik, który pozwalał finansować różne przedsięwzięcia - diagram wskazuje na działania papiestwa (oraz Andegawenów), inicjatywy króla Anglii oraz bliżej nieokreśloną „toskańską szlachtę”.  My czytając teksty o targach coś nie coś kojarzymy je z obecnością włoskich finansistów i wczesnej instytucji „clearingu”, ale głównie zostają nam w głowie barwne opisy wskazujące na „dolną” część - czyli tkaniny trafiające do bogatych kupców, którzy następnie rozprowadzali je tu i ówdzie szlakami handlowymi po zamożnych klientach. 

Cały ten system operuje w obiegu który był otwarty. Ale autorzy zauważają tylko cztery punkty „wyjścia” w tym obiegu inwestycji -  papiestwo i jego przedsięwzięcia, królestwo Anglii, tajemniczą „szlachtę toskańską” oraz wspomnianych kupców sprzedających towary gdzieś dalej. Teoretycznie, w tym cyklu jest zawarty obieg pieniądza, choć jest on niepełny, a powinien być traktowany osobno o czym za chwilę. My tu również wiemy, że targi funkcjonowały w czasie kiedy rozkwitała herezja i .. ruch krucjatowy. Nie wiem czemu mi to wcześniej umykało, ale targi szampańskie, choć ich genezę da się wywieść z V w. ( a może i wcześniej), swój największy rozkwit przeżywają między 1114 r a rokiem 1291 (oczywiście tu zdania są podzielone, jak to u naukowców). A więc mniej więcej tak jak ruch krucjatowy (1095–1291). Nie ma możliwości, aby te zjawiska były niepowiązane. Słabością takich diagramów jak ten powyżej jest to, że trudno je umieścić na mapie geograficznej z zaznaczonymi szlakami handlowymi. Moim zdaniem targi szampańskie stanowiły coś w rodzaju zakończenia (lub jak kto woli początku) szlaku który był powiązany z łacińskimi królestwami w Ziemii Świętej. Tu nie chodzi nawet o obieg towarów. Chodzi o to, że „kupcom” opłacało się inwestować w inicjatywę papieża, ale tylko do czasu. Upadek Akki był więc końcem targów szampańskich. Organizacja takiej maszynki musiała przejść „autokatalizę” i „zreorganizowała” inwestycje i plany oraz z jakichś powodów przeniosła się w inne miejsca, nie tak znowu odległe - Brugia i Londyn, oraz Wenecja i Florencja. 

Skoro już omówiliśmy początek i koniec targów, wróćmy do naszego ulubionego tematu - herezji. 

Zasadnicze pytanie brzmi. Czy w tym samym cyklu który przedstawili autorzy mogło funkcjonować finansowanie herezji? Jak to??? Ktoś się może oburzyć - co papiestwo ma wspólnego z herezją? Oczywiście nic. Ale myślę, że mogło istnieć wspólne centrum finansowania w tym samym systemie sterowanym z jednego miejsca. No albo istniała jakaś sekretna „podwójna hierarchia” o której autorzy diagramu nic nie chcą nam powiedzieć. A pamiętajmy że organizacja Kościoła nie zawsze pozostawała nieskażona herezją. Przecież niejeden biskup z Południa został ekskomunikowany, a Coryllus napisał fascynujący rozdział w II tomie Kredytu i Wojny o braku formułki o zmartwychwstaniu ciała w grobowcu jednego z wczesnych biskupów w Polsce, Maurusa. 

Niestety, na razie mam problem jak to rozrysować i gdzie umieścić herezję. Czy były to element systemu, element ukryty czy inny schemat umieszczony „z boku”? Sam już nie wiem. Zostawię ten temat dla komentatorów. 

Jest jeszcze jeden niezwykle ważny element nieco ukryty na tym diagramie. Jest nim pieniądz, a dokładniej srebro.

Pamiętacie, że Karol Andegaweński wymieniony na diagramie bił na Południu arabskie dirhemy? Pomińmy na razie skandal jaki ta czynność wywoływała w chrześcijańskim świecie. Musimy dodać ważną końcówkę do naszego diagramu gdzie „uciekało srebro”. Jest nią świat arabski.

Niektórzy z autorów europejskich na szczęście są dosyć dosłowni i nie trzeba już nic więcej dodawać. Oto passus jaki znalazłem w pracy z lat 60 tych XX w. niejakiego Andrew Watsona.

Podczas gdy Bliski Wschód otrzymywał z Europy wystarczającą ilość srebra, by ożywić swoją srebrną monetę, ogromne ilości srebra uciekały z Europy do Afryki Północnej w handlu, który, gdyby był szerzej znany, zgorszyłby całe chrześcijaństwo. Wydaje się, że niektóre mennice w Europie Zachodniej podrabiały półdirhemy Almohadów w celu wysłania ich do niektórych portów w Afryce Północnej - Bougie, Ceuta, Oran i Tlemcen - a czasami na Sycylię i do Hiszpanii, co najmniej od 1202 r. (taką datę podaje Blancard w Le Millares, op. cit., s. 27, opierając się na statucie z Arles, który, jak się uważa, można datować nie później niż na 1202 r., a prawdopodobnie nieco wcześniej. Dokumenty genueńskie z końca XII wieku wspominają o monecie, podobnie jak Liber Abaci Leonarda Pisano [Fibonnaciego] z 1202 roku.

Nieprawdopodobna rzecz. Oto obok legalnego handlu, istniała jakaś szokująca gałąź w handlu z muzułmanami. Można się domyślać dlaczego praca Charlesa Verlindena o niewolnictwie pozostaje tak bardzo w zapomnieniu.

Srebro „uciekało” więc z Europy, a jak ktoś pamięta z mojej notki o kwadratowych dirhemach wymieniano srebro na złoto. Ja w tamtej notce pisałem, że bicie „podrabianych” dirhemów rozpoczęło się od połowy XIII w. Andrew Watson przesuwa też mocno w dół tę granicę w czasie na początek XIII w. 

Andrew Watson podaje też wolumen produkcji srebra, a tym samym skalę drenażu rynku srebra europejskiego. Liczba jest porażająca.

(…) Innym spojrzeniem na wielką produkcję tych monet jest rachunek wysłany przez Jakuba I Zdobywcę z Aragonii do mistrza mennicy w Montpellier, który stwierdza, że w latach 1267 i 1268 54 509 marek (grzywien) srebra zostało zamienionych na milliary. Na podstawie tej liczby jeden z uczonych [Longperier - przypis mój] zaryzykował przypuszczenie, że ponad trzy miliardy (3 000 000 000) takich monet zostało wybite w świecie chrześcijańskim i wyeksportowane w ciągu XIII wieku. To musiałoby stanowić około 4 000 ton metrycznych srebra. 

Liczba wydaje się panu Watsonowi trudna do uwierzenia.

Według A. Soetbeera, całkowita europejska produkcja srebra w ciągu dwudziestu ośmiu lat od 1493 do 1520 - czasu, kiedy kopalnie srebra w Europie Wschodniej przeżywały rozkwit - wyniosła zaledwie tylko 47 ton metrycznych. 

W przypisie pracy Watsona znajduje się odniesienie do Longperiera.

Longperier, op. cit., s. 436. -  Liczba ta jest być może przesadzona, gdyż opierała się na obliczeniu możliwej wydajności, jednej z najbardziej aktywnych mennic w jej najbardziej pracowitym okresie. Z drugiej strony, obecnie wiemy o większej liczbie mennic, które produkowały millare'y, niż te o których Longperier był wiedział.

Moim zdaniem nawet jeśli przesadzona jest liczba 3 mld, zakładałbym ostrożnie żeby podzielić przez 10 i wtedy 300 000 000 monet przez okres ok. 60 lat wydaje się bardzo realne, bo wychodzi 5 000 000 rocznie. Ale nawet -  to nie tak bardzo istotne. Ważny jest sam proceder i jego kierunek, niech naukowcy spierają się o to jakie były to ilości. 

A wiecie gdzie funkcjonował jeden z dużych rynków srebra w tamtych czasach? 

Na targach szampańskich.

O funkcjonowaniu targów, sprzedawanych tam towarach, terminarzu i innych podobnych rzeczach możemy z łatwością dowiedzieć się z dostępnych po polsku, niezwykle barwnych prac m.in.  Braudela oraz Janet L. Abu-Lughod. Nie będę teraz polemizował z przyczynami upadku targów podawanymi przez tych autorów, a jakkolwiek by nie było, na pewno warto przeczytać obie te prace. 

To co nam umyka jest fakt, że targi szampańskie były sprzężone z innymi wydarzeniami targowymi w niedalekiej okolicy. Takimi były np. targi flamandzkie. Niestety niewiele o nich wiemy, bowiem archiwum targów flamandzkich zostało częściowo zniszczone w 1914 r. O tym informuje nas Charles Verlinden, którego jako autora niewiele dziwi. O czym za chwilę. 

Na marginesie tego wywodu, Verlinden podaje wskazówkę dlaczego tak ciężko "namierzyć" barwniki w handlu. Używało się bowiem ogólnego terminu - avoirs-de-poids (chyba to znaczy rzeczy, które się waży ale mogę się mylić).  

Oto co o targach flamandzkich pisze Charles Verlinden:

"Na targach flamandzkich sprzedawane produkty były oczywiście bardzo podobne do tych, które można było kupić w Szampanii. 

Przeładowywano znaczną ilość sukna, podstawowego produktu kraju. Kupcy i przedsiębiorcy przemysłowi kupowali angielską wełnę, a także barwniki i inne materiały niezbędne do produkcji tkanin, takie jak ałun, brezylka, kreda, zieleń hiszpańska, vermillion (chyba chodzi o kermes lub czerwca), cumin [kminek ?], marzanna barwierska, urzet lub pastel. 

Było też wiele avoirs-de-poids pochodzenia południowego, które w XIII w. docierały przez Szampanię, a w XIV w. drogą morską: na przykład przyprawy korzenne, takie jak pieprz, imbir, cynamon, gałka muszkatołowa, goździki; produkty farmaceutyczne, takie jak aloes, senes, galipot [żywica drzew iglastych], alkana barwierska, henna; perfumy, esencje, tłuszcze i wosk. Jeśli chodzi o surowce, to żelazo i stal pochodziły z Hiszpanii, ołów, cyna, miedź z Anglii, Czech i Polski, metale szlachetne z tych dwóch ostatnich krajów, a także z Węgier. Wina sprowadzano w dużych ilościach, zwłaszcza z winnic nad Renem, Poitou, Gironde i Szampanii."

Ciekawy jest ten „polski ślad”. Kiedyś o Olkuszu, szampańskim mieście targowym Troyes i Szlomo ben Icchaku, zwanym Raszim pisała na SN pani Jolanta Gancarz. Raszi to początek XII w. kiedy targi dopiero rozkwitały… ale już pewne osoby miały wiedzę o zasobach w odległej Polsce!

Ja podejmę nieco inny ślad.

Verlindena nie dziwi, że srebro i złoto (metale szlachetne!) pochodzą z Polski, Czech czy Węgier. Pewną niespodzianką jest tu nieobecność Niemiec, które to kopalnie srebra były najbardziej zasobne i najbardziej znane, ale to wiąże się z nieco inną historią.. o tym później. 

Takie stwierdzenie o Polsce dziwi Petera Spufforda, autora znakomitej pracy o obiegu pieniądza w średniowieczu, który podaje te same fakty, ale używa określenia „zaskakujące”. 

Kiedy przyjrzymy się pracom cytowanym przez Spufforda, znajdziemy tam naszego profesora Kiersnowskiego. Swego czasu stwierdził on o wzmiance w Bulli gnieźnieńskiej (1136), w której pojawia się tekst o górnikach srebra z tajemniczego miasta zwanego Zversov koło Bytomia, że "nie byli to wyspecjalizowani górnicy" i "ich liczba raczej nie była znacząca". (Kiersnowski 1960). Kilka lat później opinię tę nieco stonował Stanisław Suchodolski (1973), który wymienił dzieło rabina Raszi z Troyes opisujące miasto o nazwie Ha-‚Elqosi, czyli Olkusz o czym pisała pani Jolanta. 

Po takim upupieniu przez rodzimy autorytet Kiersnowskiego nie możemy się więc dziwić, że Spufford się dziwi. 

Najnowsze badania sugerują, że Anglia, Europa Środkowa i Niemcy były głównymi producentami srebra w tamtych czasach. To znaczy, do pewnego momentu była to Anglia, ale z trudno dostępnej i drogiej książki Iana Blancharda możemy dowiedzieć się, że pomimo olbrzymiego wolumenu produkcji srebra w XII i XIII w. złoża wyczerpały się dosyć szybko. Niektórzy mocno krytykują Blancharda za ten wolumen, ale jak już mówiłem - niech to pozostanie sporem wśród naukowców. Angielskie srebro było bardzo cenione. Wiadomo, że angielskie srebrne funty szterlingi były nabywane przez włoskich kupców na targach w Szampanii. W rezultacie angielskie monety przez większą część XIII wieku trafiały przez Szampanię na południe, do Włoch. Już w 1202 roku były one dostępne w Wenecji. Dotarły do Włoch w takich ilościach, że funt szterling stał się głównym standardem jakości srebra w basenie Morza Śródziemnego. W 1233 roku złotnicy weneccy przysięgali, że nie będą obrabiać srebra o próbie mniejszej niż angielski szterling. W 1288 roku, kiedy Piza i Genua zawarły pokój, odszkodowanie wojenne, które Piza miała zapłacić Genui, zostało ustalone w funtach szterlingach.

Większość srebra była jednak przewożona z Szampanii do Włoch i na Południe albo w postaci sztabek lub płyt z nieobrobionego jeszcze srebra, albo w postaci monet Szampanii. W drugiej połowie XII wieku i w pierwszej połowie XIII wieku były to denary wybite dla hrabiów Szampanii w Provins. Te "deniery provinois" były w konsekwencji szeroko rozpowszechnione we Włoszech, począwszy od lat 60-tych XII wieku.

Ciekawa jest w tym kontekście sprawa srebra niemieckiego. Od momentu odkrycia na szeroką skalę pod koniec XII wieku, srebro z Alp Wschodnich wydaje się być głównym towarem sprowadzanym przez "Niemców" do Wenecji. Srebro z Friesach i St. Veit było przewożone w dużych ilościach przez przełęcz Tarvis do Wenecji. W drodze do Wenecji fryzyjskie pfennigi były naśladowane przez patriarchę Akwilei. Do czasu czwartej krucjaty Bernardus Niemiec (Teutonicus), jeden z kupców, którzy sprowadzali srebro z tych alpejskich kopalni, zgromadził na tym handlu tak duże zyski, że stał się najbogatszym cudzoziemcem w Wenecji oraz udzielał Republice znaczących pożyczek. W chwili śmierci w 1213 roku pozostawił po sobie ogromny majątek. W ciągu kilku lat inny monachijski handlarz kruszcami, kolejny Bernard, sprowadzał do Wenecji srebro z dalszych okolic, prawdopodobnie z Freibergu.

Tu ciekawa uwaga jaką znalazłem w pracy słowackiego historyka Martina Stefanika:

Według źródeł importerami metali do Wenecji byli kupcy określani ogólnie jako "Niemcy" (Tedeschi, Theutonici). Termin ten dotyczył szerszego kręgu kupców z całego obszaru Europy Środkowej na północ od Alp, gdzie istniała niemiecka obecność kupiecka - Niemiec, Austrii, Czech i Moraw, Polski i Węgier.

Co interesujące, historycy naszych sąsiadów z południa oraz historycy węgierscy od dawna są przekonani o tym, że produkty z kopalń położonych na terenie ich państw były w obrocie międzynarodowym. Co więcej, bez problemów wskazują oni na włoskich biznesmenów (podają nawet imiona i nazwiska), którzy już od początku XII w.,  zdobywali kolejne monopole na wydobycie szlachetnych kruszców i innych produktów kopalnianych oraz uzależniali lokalnych władców swoimi pożyczkami.  Tu pojawia się pewna istotna kwestia. Działalność Włochów na Węgrzech i w Czechach wydaje się kierować ruch kruszcu dwutorowo,  część produkcji trafia do Wenecji a część przez wspomniany wyżej szlak na targi flamandzkie. 

Ok, dla zobrazowania poniżej dwie mapki z książki Blancharda wskazujące na kontynentalne źródła srebra. 

Źródło: Ian Blanchard Mining and metallurgy.... kontynentalna produkcja srebra w latach 1125-35 i 1147-57.

Na pierwszej mapce wzmiankowany jest Zversov.

Mapka wskazująca nieco późniejszy okres już o nim nie wspomina. 

Źródło: Ian Blanchard Mining and metallurgy.... kontynentalna produkcja srebra w latach 1177-88 i 1198-1225.

Ale czy słusznie?

Najnowsze badania archeologiczne wydają się przywracać Polskę na przemysłową mapę Europy. Polska nie była jakimś zaściankiem, ale była włączona w ten wielki obieg pieniądza i towarów. Wydobycie srebra i ołowiu na terenach między Bytomiem, Siewierzem i Olkuszem nie zwróciło jednak większej uwagi kronikarzy i innych pisarzy w czasach średniowiecznych. Ciekawe z jakich względów. 

Okazuje się jednak, że już w XI i XII wieku teren ten był obszarem przemysłu górniczego i hutniczego nastawionego na wydobycie srebra i ołowiu z miejscowych rud. Wraz z tą działalnością rozwijało się osadnictwo i handel. Również jeśli chodzi o produkcję, można zauważyć znaczącą rolę tych terenów. Prawdopodobnie to właśnie tutaj szeroko stosowano ceramikę emaliowaną po raz pierwszy, podczas gdy w innych częściach Polski technikę tę zastosowano dopiero kilkadziesiąt lat później.

Niewątpliwie istotnym elementem w kształtowaniu się gospodarczym tych terenów był fakt przebiegu przez nie ważnego szlaku handlowego: Wrocław – Oława – Brzeg – Opole – Bytom – Będzin – Sławków – Olkusz – Kraków – Opatowiec – Sandomierz – Włodzimierz Wołyński – Kijów, który był częścią europejskiego szlaku Kijów – Kraków – Praga – Ratyzbona. Był to także czynnik rozwijający gospodarkę na obszarach pogranicza śląsko-małopolskiego, bowiem tym szlakiem odbywał się handel m.in. wydobytego kruszcu. 

Na pograniczu dzisiejszego Górnego Śląska i Małopolski można odnaleźć wiele śladów zniszczeń spowodowanych konfliktami militarnymi z okresu średniowiecza, z których część uważa się za związaną z dostępem do terenów bogatych w rudy. Nowe światło przyniosła analiza zniszczeń w materiale archeologicznym oddzielonych od siebie okresem ponad stu lat, za którymi stały wydarzenia z 2. połowy XII wieku oraz przełomu XIII i XIV wieku.

Ślady wspomnianych wyżej zniszczeń były różnie interpretowane. Niektóre z nich, zwłaszcza te nowsze, wiązano z najazdami mongolskimi. Na terenie Zagłębia powstało wiele opowieści i legend opowiadających o zmaganiach miejscowych mieszkańców z najeźdźcami. Wiele z tych opowieści to jednak prawdopodobnie tylko literacka fikcja. Jest jednak bardzo prawdopodobne, że jeden z oddziałów tatarskich dotarł do Bytomia w latach między 1259-66, dokładna trasa tego oddziału nie jest jednak znana. Co ciekawe - niepodważalne dowody archeologiczne świadczące o najazdach mongolskich są bardzo skąpe, nie tylko w Polsce, ale na całym terytorium Europy Środkowej. Mongołowie wychodzi na to, to niezwykle kulturalni ludzie - nigdzie nie zostawiają żadnych śladów. Ciekawe, że o pozostałościach po Awarach, innych azjatyckich, a jak niektórzy twierdzą chińskich przybyszach w Europie jakieś 8 wieków wcześniej, mówi się „tysiące” lub „wielość”.

Drugi archeologiczny horyzont zniszczeń z okresu średniowiecza związany jest z konfliktem pomiędzy Wacławem II Czeskim, a Władysławem Łokietkiem o tron Polski. Konflikt związany był niewątpliwie z chęcią opanowania obszarów produkcji srebra i ołowiu. Zapewne wspieranych przez zagranicznych „kupców”. 

Dochody ze sprzedaży tych produktów były przedmiotem wielu umów między obiema stronami. Na przykład w 1299 r. podpisano kontrakt, w którym mowa była o 800 kg srebra i 8 latach pobierania dochodów z eksploatacji górniczej w okolicach Olkusza. Tych żądał od Wacława II Władysław Łokietek. Istotne jest tu to, że w takich kontraktach mówiło się o realnych sumach pieniędzy, co dostarcza nam administracyjnych informacji dotyczących sytuacji ekonomicznej i możliwościach strony pozwanej. Poza wspomnianą wojną książę Władysław miał także konflikt z księciem-minnesingerem Henrykiem IV Probusem przez 2 lata, od 1288 do 1290 r.

Probus to niezwykle interesująca postać. Benedykt Zientara w Poczcie Królów i Książąt Polski pisze, że jego opiekunem był rodzony wuj Władysław, arcybiskup Salzburga, wykształcony w Padwie. Ciekawe, że nie wyciąga on z tego faktu żadnych wniosków. W Polsce bowiem nie istniały żadne wpływy weneckie i genueńskie. My tu panie tylko rolę uprawialiśmy w odgrodzonym od świata grajdołku. 

Nasz kolega Pioter popełnił kiedyś notkę Wrocławska Hanza, gdzie tak opisał księcia Henryka Probusa:

Dla Wrocławia szansą na sukces był okres kolonizacji Śląska po najeździe mongolskim. Lokowano wtedy nowe miasta, a istniejącym odnawiano przywileje. Ściągnięto również na Śląsk wielu osadników, głównie z Flandrii, którzy rozwinęli znacznie śląski przemysł tekstylny. Doszło nawet do tego, że jeden z książąt wrocławskich, Herzog Heinrich von Pressela  (Henryk Probus), został przedstawicielem handlowym cechu tkaczy, czyli inaczej mówiąc zajął się poezją średniowieczną. 

Henryk Probus związany był sojuszem z Przemysłem II Ottokarem potężnym średniowiecznym władcą Czech i Moraw o dużych ambicjach. Niewiele zabrakło, a zostałby Cesarzem Rzymskim Narodu Niemieckiego. Nazywany był on w Italii "królem żelaza i złota", miał podobno 200 000 złotych marek i 800 000 srebrnych marek w swoich czterech zamkach w czterech wieżach, nie wspominając o złotych i srebrnych naczyniach oraz klejnotach.

Do korony zabrakło niewiele. A jednak wybór „człowieka znikąd”, Rudolfa I Habsburga na Cesarza spowodował konflikt, który zakończył się bitwą pod Suchymi Krutami w 1278. Po stronie Ottokara stanęli rycerze Turyngii, Bawarii, Brandenburgii, Polacy i Czesi. Przeciw stanęli m.in. powiązani również z Wenecjanami Węgrzy, których królowie później szybko umierali w "tajemniczych okolicznościach". Wojska Ottokara przegrały bitwę a on sam został prawdopodobnie pojmany, ale natychmiast wykonano egzekucję. Nie  da się ukryć, że po tym wydarzeniu w rejonie zaczęły zaznaczać się wpływy genueńskie.

Dalsze losy Probusa są równie ciekawe - Zientara pisze, że pod wpływem lektury tekstów o św. Stanisławie Kostce zachłysnął się ideą zjednoczenia Polski. Moim zdaniem po prostu zmienił obóz z weneckiego na genueński, co również może wyjaśniać pewien wenecki ślad na który natrafiamy w opisie okoliczności jego śmierci, o czym równiez pisał Pioter.

Po opanowaniu Krakowa w 1289 roku zwrócił się do papieża z prośbą o koronę dla siebie, wysyłając legata wraz z odpowiednią ilością gotówki (12 tysięcy grzywien = 3 tony srebra monetarnego). Do Rzymu jednak całość nie dotarła, a około 4 tysiące grzywien okazało się być fałszywe. Legat księcia Henryka podejrzewany o defraudację schronił się w Wenecji, a sam książę pozytywnej odpowiedzi papieża już nie doczekał. Jak opisał to Długosz Książę wrocławski Henryk IV Probus albo Pobożny, czując stopniowe wzmaganie się wynikłej z trucizny podanej mu przez jego Ślązaków choroby, która go gnębiła już przeszło pół roku, i (czując) że działanie trucizny jest coraz silniejsze, wezwawszy biskupa wrocławskiego Tomasza i znaczniejszych panów, rozporządzeniem ostatniej woli, ponieważ nie zostawiał żadnego potomka, przeznacza księstwo wrocławskie stryjowi swojemu Konradowi głogowskiemu, a księstwo krakowskie i sandomierskie księciu Wielkopolski Przemysłowi. Rozdawszy resztę swego majątku częściowo kościołom, częściowo żonie swojej Matyldzie, a częściowo ludziom biednym, umiera dwudziestego drugiego lipca na zamku wrocławskim i zostaje pochowany w zbudowanym i wyposażonym świeżo przez niego kościele św. Krzyża.

Polska nie leżała więc na handlowo-kruszcowej pustyni. Zaryzykowałbym tezę, że srebro z Polski również odpływało na dalekie południe. 

Czy monety i srebro płynące na Południe było przebijane na arabskie dirhemy? Peter Spufford pisze tak: 

W 1234 roku kilka genueńskich statków zostało zaatakowanych w porcie Ceuta. Ich właściciele twierdzili, że stracili przy tej okazji 55 000 "millare'ów". Jednak w Ceucie mogły to być "prawdziwe" millary, ponieważ mennica była jednym z głównych ich producentów. W 1212 roku w Marsylii wyceniono "milliaresi", ale nic nie wskazuje na to, że były one produkowane lokalnie. W 1228 roku zakazano eksportu miliaresów z Wenecji (Roberto Cessi (red.), Problemi monetari veneziani. Documenti finanziari della Repubblica di Venezia, seria 4, 1 (Padwa, 1937), dok. 11), ale nic nie wskazuje na to, że były one produkowane lokalnie.

To bardzo ciekawe. Nawet jeśli nie były produkowane w Wenecji to musieli oni w jakimś miejscu je produkować dzierżawiąc mennice. 

Na jaki cel były przeznaczone te pieniądze? Tego nie wiemy, nie mogły one rozpłynąć się w powietrzu.  Coryllus napisał kiedyś tekst o Tamerlanie, w którym było o tym, że żołd jego armii został opłacony na 7 lat z góry... Ale to nieco inne czasy :)

Za przyczynę upadku targów uznaje się oficjalnie błędne decyzje polityczne. Do 1285 r. Szampania była rządzona przez hrabiów Szampanii, którzy, choć formalnie byli wasalami Francji, w praktyce zarządzali hrabstwem wewnętrznie, zachowując autonomię. W 1274 r. zmarł ostatni hrabia, a jego małoletnia córka została wydana za mąż za syna króla francuskiego. Syn ten został królem Filipem IV w 1285 roku, kiedy to Szampania została przyłączona do Francji. Filip IV miał ambicję scentralizowania monarchii francuskiej i powiększenia jej możliwości militarnych i fiskalnych. Zastosowana przez niego taktyka - wojna z Flandrią, spustoszenie i wykluczenie flamandzkich kupców, aresztowanie i opodatkowanie kupców włoskich, zakaz eksportu surowej wełny i niebarwionych tkanin z Francji - wpłynęła na handel na targach w Szampanii w ciągu 15 lat od ich przejścia pod francuskie rządy. Konflikty między Francją a Flandrią ograniczały możliwość uczestnictwa flamandzkich kupców w targach, konfiskaty i kary więzienia zniechęcały włoskich kupców do działania we Francji, a zakazy eksportu wełny i wełnianych tkanin zmniejszały atrakcyjność targów dla wszystkich. Niektórzy badacze wskazują jednak, że aż do 1315 roku targi funkcjonowały w miarę poprawnie. Jednak nie daje mi spokoju koniec łacińskich królestw, wydarzenia w Europie Centralnej oraz działalność Genui i Wenecji na Morzu Czarnym.

A być może  król Francji przejrzał "system drenażu srebra" i chciał go zniszczyć?

Uczciwszy jest Verlinden, który w ogóle nie bierze takiej opcji politycznej pod uwagę. Francis Lane w swojej finansowej historii Wenecji otwarcie pisze, że przyczyna upadku targów to zmiana szlaków i emisja złotego pieniądza przez Florencję i Wenecję. 

Moim zdaniem była to świadoma decyzja wynikająca z głębokiego zrozumienia tego jak i gdzie tworzy się pieniądz. Ta decyzja została podjęta przez tych którzy na diagramie nazywają się "toskańskimi kupcami".

Bibliografia:

Peter Spufford - Money and its Use in Medieval Europe 

John F. Padgett, Walter W. Powell -  Emergence of Organizations and Market

Piotr Boroń, Dariusz Rozmus - Silver and lead production center in southern Poland - between Bytom, Olkusz, and Tarnowskie Góry in the Middle Ages. Research Problems

Andrew M. Watson - Back to Gold and silver

Martin Štefánik - Italian Involvement In Metal Mining In The Central Slovakian Region, From The Thirteenth Century To The Reign Of King Sigismund Of Hungary

Zdeněk Žalud - Loans and debts of the Bohemian kings in the Middle Ages From the last Přemyslids until the end of the pre-Hussite period (1262–1419) (w: A History of the Credit Market in Central Europe, redakcja: Pavla Slavícková) 

Boglárka Weisz - Loan transactions in the Kingdom of Hungary up to the end of the 14th century (w: A History of the Credit Market in Central Europe, redakcja: Pavla Slavícková) 

Janet L. Abu-Lughod - Europa na peryferiach. Średniowieczny system-świat w latach 1250–1350

Jeremy Edwards, Sheilagh Ogilvie - What lessons for economic development can we draw from the Champagne fairs?

Fernand Braudel - Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV-XVIII wiek

Ian Blanchard - Mining, Metallurgy and Minting in the Middle Ages (tom II)

Francis C. Lane, Reinhold C. Mueller - Money and banking in Medieval and Renaissance Venice: Volume I: Coins and Moneys of Account 

Charles Verlinden - The Fairs of Champagne and Flanders (w The Cambridge Economic History tom 3)

Gabriel Maciejewski - Kredyt i wojna (tom II)

Poczet królów i książąt polskich (redakcja: Andrzej Garlicki)

http://jolanta-gancarz.szkolanawigatorow.pl/raszi-z-troyes-a-sprawa-polska

http://pioter.szkolanawigatorow.pl/wrocawska-hanza

http://zw.szkolanawigatorow.pl/o-florencji-kazdy-gupi-potrafi-napisac

---

tagi: polska  węgry  wenecja  srebro  targi szampańskie  toskania  genua  charles verlinden  henryk probus  fibonacci  

	ahenobarbus
	6 listopada 2022 19:46

43     1644    15 zaloguj sie by polubić