W książce Rafała Prinke „Zwodniczy ogród błędów” pod hasłem Paracelsus możemy znaleźć pewną anegdotę, która pewnie niczego nie wyjaśnia, tak jak będę próbował Was przekonywać dalej, ale przynajmniej, być może, rzuca nieco światła na charakter ludzi zajmujących się alchemią. Otóż w tych mniej popularnych i rzadziej oglądających światło dzienne pismach polemicznych mistrza Paracelsusa możemy natrafić na pełne ognistych argumentów tyrady i miotane na lewo i prawo przekleństwa, szkalujące wielkich tej dziedziny, w tym między innymi: „srać na waszego Pliniusza i Arystotelesa, na waszego Alberta [Wielkiego], Tomasza [z Akwinu], na [Michała] Szkota i [na] innych też srać”. Jak przytomnie zauważył jeden ze współczesnych nam komentatorów, trudno po tej lekturze zrozumieć fascynację mistrzem wyrażaną przez „niemieckich uczonych wykształconych w humanistycznych gimnazjach”. Oczywiście cytat ten jest zdaniem wyrwanym z jakiegoś kontekstu, a ja, być może błędnie, lubię sobie wyobrażać jakichś uczniów Paracelsusa, którzy w trakcie wykładu praktycznego czy teoretycznego nieśmiało wspominali, że przecież w dziełach tego i tamtego jest napisane że …..Co spotykało się ze znaczącą reakcją mistrza, który w wulgarny sposób dawał do zrozumienia uczniom że g… to znaczy nic jeszcze nie rozumieją.

Ale nie jesteśmy w sytuacji lepszej niż domniemani uczniowie Paracelsusa. My też wciąż niewiele z tego rozumiemy. Alchemia to istny mityczny Proteusz, a ilość teorii i wyobrażeń na jej temat sprawia że dzisiaj jakiś gówniany, seryjnie wytwarzany produkt, może być reklamowany jako posiadający alchemiczne własności odmładzające.

Jest kilka przyczyn tego niedookreślenia. Niedookreślenia jak się zdaje wygodnego, bo Rafał Prinke podaje na początku swojej pracy kilkanaście definicji alchemii i w każdej znajduje jakieś luki i nieoskonałości. A cały tom jest wypełniony sporami na temat tego skąd pochodzi dany fragment tekstu, kto był jego autorem i czy nie jest to falsyfikat. A to całkiem możliwe. Ponoć francuzi byli tak zazdrośni o reputację i o status, jakim cieszyli się późnośredniowieczni angielscy alchemicy jak George Ripley, że w XVII w. opracowano elaborat, w którym dzieła alchemiczne i barwną autobiografię wmówiono zamożnemu księgarzowi z końca XIV w. o nazwisku Nicholas Flamel.

Jak wskazuje wielce szanowny znawca alchemii, Jonathan Hughes w historii miała też miejsce „wielka czystka” źródeł alchemicznych i to trzykrotnie:

1. w roku 395 r. , kiedy zniszczono część aleksandryjskich źródeł

2. w XV w. podczas rekonkwisty w Hiszpanii

3. w XVI w. podczas Reformacji w Anglii.

Jeśli rzeczywiście jest tak jak pisze Jonathan Hughes, to wszelkie próby zrozumienia tego czym była alchemia i jakie były jej cele pozostaną nierozpoznane, co oczywiście nie dowodzi tego, że każdy wniosek na temat alchemii będzie uprawniony. No chyba że sprzedajemy kremy odmładzające.

I tak, w kompletnie odjechanej (ale niestety zawierającej nieco błędów merytorycznych, zwłaszcza historycznych), książce wspomnianego Jonathana Hughesa o alchemii na angielskim dworze królewskim w XIV w. oprócz spraw obyczajowych (o jednej wspomnę w przyszłości) i dziwactw władców Anglii opętanych doktrynami alchemicznymi oraz okultyzmem (te taktycznie w większości pominę) znajduje się kilka tropów które moim zdaniem wymagają dalszego zbadania. Być może nigdy nie istniała żadna zorganizowana siatka jakichś agentów którzy pod osłoną zgłębiania nauk tajemnych realizowali praktyczne cele, ale pewne aspekty wymagają zastanowienia.

Na początku książki autor raczy nas długim opisem zawiłości doktryn alchemicznych i jej rozumienia. Ponad stu stronicowy opis zawiera subtelne dywagacje na temat pochodzenia alchemii, ówczesnego rozumienia koncepcji siarki oraz rtęci (elementu męskiego i żeńskiego), co wynika z połączenia tych dwóch elementów i zbudowanym na tym „mariażu” rozumieniu budowy świata i materii. Ale właściwie cała ta zawiłość sprowadza się do prostego dualizmu, w sumie nic ciekawego. Oczywiście autor rozważa różne aspekty praktyczne tej wiedzy oraz co ciekawsze miejsca z których te nauki się rozprzestrzeniały.

Aha, może trochę Was oszukałem że Hughes nie pisze w tym fragmencie kompletnie nic ciekawego. Niezłe są momenty dotyczące symboli alchemicznych, które nie są oczywiste, jak np. kolorystyka angielskich barw królewskich, tj. czerwieni i bieli rozpatrywana w kontekście heraldyki. Bardziej zawoalowanym symbolem doskonałego połączenia alchemicznej rtęci i siarki jest figura białego jelenia ze złotym porożem, skutego złotymi łańcuchami, motyw często pojawiający się w symbolice heraldycznej, chociażby w tym herbie „opętanego” okultyzmem i alchemią króla angielskiego Ryszarda II.

 

Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Ryszard_II#/media/Plik:Coat_of_Arms_of_Richard_II_of_England_(1377-1399).svg

Wg Hughesa czerwień i biel obecne w angielskiej heraldyce państwowej nie są bynajmniej proweniencji genueńskiej, ale w Anglii pojawiły się wcześniej, a ich alchemiczne rozumienie zostało zapożyczone ze świata arabskiego.

Jednak jeśli jest jedno miejsce, w którym można dostrzec prawdziwe pochodzenie takiej symboliki, to jest to islamskie królestwo Al-Andaluzji i jego stolica Kordoba. Kopuła wielkiego meczetu La Mezquita Mesque (784-86) jest podparta lasem podkowiastych łuków ozdobionych białymi i czerwonymi kolorami, a w dziesięciowiecznym pałacu Medinat az Zahara, tuż za Kordobą, te same białe i czerwone łuki występują przed fontanną z płynącą rtęcią, płynnym lustrem. Symbolika czerwonej siarki i białej rtęci pojawiła się w Anglii w tym samym czasie, kiedy nauka islamska wywierała pierwsze wrażenie na uczonych angielskich odwiedzających terytoria islamskie w Hiszpanii i południowych Włoszech.

Jonathan Hughes próbuje nas przekonać, że angielskie związki ze światem muzułmańskim są dosyć wczesne. Pisze on, że wśród tłumaczy pism alchemicznych dominowali Anglicy, a Michał Szkot nie był bynajmniej pierwszym znanym alchemikiem i tłumaczem pochodzącym z wysp.

Jest jeszcze pewne „bajkowe” odniesienie do tych związków. Powszechnie uważa się, że legenda o czarowniku Merlinie jest bardzo dawnego pochodzenia celtycko-walijskiego. Tymczasem, dla porządku, najwcześniejszy przekaz o Merlinie, ale także o białych i czerwonych smokach, to dopiero rok 1120 i działalność Geoffreya Monmoutha. W jednej z późniejszych, choć wciąż dwunastowiecznych legend o czarnoksiężniku mówi się że miał on muzułmańskiego nauczyciela, lekarza Rhazesa. Chodzi tu zapewne o alchemika Abu Bakr ibn Zakariya al-Raziego, czyli jak mniemam legenda ta próbuje nas oswoić z tym, że istniała jakaś linia przekazywania instrukcji od arabskich źródeł do angielskich odbiorców. Swego czasu dziwiło mnie pochodzenie staroangielskiego (a właściwie staronormańskiego) słowa oznaczającego szewca – cordwainer, które znaczy tyle co rzecz lub coś co pochodzi z Kordoby. Dokładniej chodziło o rodzaj wyprawionej i drogiej skóry końskiej, z której to szewcy wytwarzali wytrzymałe buty. Sztukę tę posiedli pierwotnie Wizygoci, a następnie „biznes” przejęli Arabowie. Może to świadczyć o jakichś wczesnych kontaktach angielsko-arabskich. Oczywiście, ktoś może powiedzieć że to niczego nie dowodzi, bo mógł istnieć starszy szlak handlowy jeszcze za Wizygotów, a poza tym słowo to mogło przywędrować na wyspy wraz z Normanami. Ok, słaby punkt.

Kolejna dygresja o której należy tu wspomnieć w kontekście doktryn alchemicznych. Otóż tłumacze źródeł arabskich na łacinę i doktrynerzy, w tym ludzie Kościoła, próbowali dopasować i uzasadnić nauki alchemiczne i okultystyczne na gruncie doktryny chrześcijańskiej. Stąd częste dywagacje i roztrząsanie znaczenia tychże symboli. Ciężko w krótkiej notce streścić poglądy autorów i ich działania, ale na pewno znaczący był fakt że np. jeden z najsłynniejszych alchemików John Dastin (trwa spór czy to rodowity Anglik czy jednak Katalończyk) polemizował w listach z papieżem na temat doktryny. Oczywiście te działania miały swoje granice, bowiem oskarżenie o herezję czy uprawianie czarów spotykało się z odpowiednią reakcją, a dotyczyło to również osób duchownych, chociażby franciszkanina Jana z Rupescissy. Autor sugeruje jednak że alchemicy rzadko kończyli na stosie, ze względu na to co że byli samotnikami (sic!), a ich dywagacje były zbyt abstrakcyjne i w sumie niegroźne. Czyli czytaj: byli zbyt potrzebni do praktycznych celów, udawanie wariata było w porządku dla zachowania bezpieczeństwa. A ponoć jak sugeruje autor potrafili się bezbłędnie w towarzystwie rozpoznać. Samotnicy rozpoznający się w tłumie. Nie będę nawet próbował zgadnąć co to znaczy.

Czasy były wówczas takie, że medyczne aspekty alchemii nie spotykały się z żadnym potępieniem ze strony Kościoła, a nawet po epidemii Czarnej Śmierci alchemiczne sposoby leczenia zyskały na popularności, gdy zwątpiono w sztukę medycyny tradycyjnej.

Ale do sedna Filipie, do sedna… Pewien aspekt alchemii w XIV w był jednak mocno piętnowany. Dochodzimy do kluczowych spostrzeżeń Hughesa, których niestety nie rozwija on moim zdaniem należycie. Może nie miał dostępu do źródeł słowiańskich, kto wie?

22 lipca 1317 roku Jan XXII wydał bullę Spondet, zabraniającą praktykowania nauki alchemii i nakładającą grzywny na fałszerzy, którzy wykonywali próby wytwarzania prawdziwego złota i srebra. Bulla zapowiadała, że każdy, kto będzie wytwarzał fałszywe złoto lub srebro, będzie musiał zapłacić taką samą kwotę w prawdziwym złocie albo zostanie uwięziony i naznaczony piętnem niesławy.

Tu chwilę musimy się zatrzymać. W jaki sposób fałszowano kruszce? Hughes wskazuje wprost: alchemicy znali sztukę mineralnego barwienia metali. Skąd znali te sztukę? Autor nie podaje informacji wprost, ale podejrzewam że jednym z miejsc gdzie mogli uczyć się tej sztuki mogło być położone w Langwedocji Montpellier, które między 1276 a 1349 rokiem należało do królestwa Majorki. Autor uważa, że to właśnie stamtąd dzieła alchemiczne znane w świecie arabskim miały trafiać do Europy. Nie wydaje mi się to prawdą do końca, bowiem wcześniej na pewno działała szkoła w Toledo no i był dwór Fryderyka II. A zapewne takich ośrodków było przecież więcej. W przypadku zachłyśniętego okultyzmem Edwarda III, wskazuje się, że rozwój nauk stymulowało morskie powiązanie między dokami w pobliżu Tower of London nad Tamizą a nadmorskimi miastami takimi jak Neapol, Montpellier i miasta Majorki.

Montpellier jest wskazywane głównie jako miejsce kształcenia medyków. I tak niejaki Mikołaj z Polski (lub z Montpellier), osobisty lekarz Leszka Czarnego przebywał tam na naukach w latach 1250-1270 (swoją drogą niebywale długo – jakie misje tam wykonywał? A jakie w Polsce oprócz karmienia żabami biednego księcia?). Nie wiem czy pamiętacie, ale o Montpellier w innym kontekście niż medycyna pisał Władysław Jakubski w „Czerwcu polskim”:

„W Palermo w XII wieku przemysł barwierski jedwabiu kermesem stał już na wysokim poziomie. Fachowi rzemieślnicy, sprowadzani przez skrzętnego Fryderyka II, rozkrzewiali tu zarówno hodowlę jedwabników i sztukę tkania jedwabiu, jak też i umiejętnego jego barwienia kermesem.

Spadek po Palermo objęły z początkiem XIII wieku Narbonne i Montpellier, gdzie wskutek pobytu papieży i ich dworu w pobliskim Awinionie zapanował zbytek i wzmożony handel przedmiotami luksusu, wśród których kermes jako dostarczyciel barwnika szkarłatnego dla kosztownych tkanin niepoślednią zaczął odgrywać rolę.”

Montpellier było też ważnym punktem na trasie handlu angielską wełną. W książce A history of business in medieval Europe 1200-1550 znajdujemy taki oto passus:

„Różnorodność stosowanych usług transportowych dobrze ilustruje opis Francesco Pegolottiego, który opisuje normalną drogę transportu wełny z Londynu do Florencji na początku XIV wieku. Po przejściu odprawy celnej, wręczeniu napiwków i napojów urzędnikom, agenci kupieccy ładowali wełnę na statek płynący do Libourne w Gaskonii. Tam pewien karczmarz przejmował odpowiedzialność i organizował opłaty za przejazd lądem do Montpellier, gdzie inny karczmarz zajmował się dalszym przewozem do portu Aigues-Mortes. Wełna była ponownie ładowana na statek płynący do Pizy, gdzie była umieszczana na wynajętych wozach na podróż do miejscowości Signa, gdzie była rozładowywana i ponownie ładowana na wozy lub barki (w zależności od poziomu wody w rzece Arno) na ostatni etap podróży do Florencji. W różnych punktach pobierano myto - między Pizą a Signą było ich nie mniej niż trzy. Karczmarze, zwani osti, odgrywali ważną rolę w tej sieci dystrybucji, zapewniając nie tylko nocleg, wyżywienie i usługi spedycyjne, ale także pomoc w finansowaniu i kontaktach z miejscową władzą.”

Mała dygresja: karczmarze i kupcy mieli swoje sieci i powiązania na liczących wiele tysięcy kilometrów trasach. Ale wiecie, alchemicy to tacy niegroźni wariaci, samotni kowboje zakochani w tekstach i dziwnych praktykach.

Fałszowanie metali za pomocą barwienia potwierdza również list Tomasza z Bolonii, lekarza na dworze Karola V a później Karola VI. Jego wielce prawdopodobny udział w otruciu tego drugiego pominę. Otóż Tomasz, w liście do czternastowiecznego alchemika Bernarda z Treves o kamieniu filozoficznym, wspomina o alchemikach, którzy odkryli, że metale są fałszywie barwione przez minerały, a nie przez wytrawienie. Uważał on, że tacy alchemicy byli słusznie ścigani przez prawo, ponieważ fałszywie świadczyli przeciwko nauce.

Ta ostatnia uwaga wskazywałaby, że być może, były przekazywane różne stopnie „wtajemniczenia” w nauki alchemiczne. Wyrobnikom dawało się ochłapy wiedzy i tych stać było tylko na proste sztuczki, albo produkcję bajek, przez które mogli sprawić sobie samym tylko kłopoty. Ale inni, pewnie posiadali wiedzę strategiczną o tym jak to się osusza kopalnie …. Wiem, to zbyt łatwa odpowiedź i pod koniec tej notki zostaję z pustymi rękoma, nic nie wyjaśniając.

Często jednak rzeczy istotne i bajki alchemiczne się bardzo mieszały. Oto w relacji z XIII w. gdy angielski król Edward III zawarł pakt z królem Iberii w celu walki z Maurami, pewien alchemik został sprowadzony do Londynu, aby transmutować metale nieszlachetne w złoto i uczynić króla bogatym, czego rezultatem były monety zwane noblami. Alchemik postawił jednak warunek, że król z tych pieniędzy sfinansuje swoją krucjatę przeciwko Turkom. Alchemik miał się jednak wielce rozczarować, albowiem Edward zamierzał wykorzystać pieniądze uzyskane dzięki alchemicznej transmutacji do walki z Francją. Edward odpowiedział zamknięciem go w Tower, próbując zmusić go do dalszej transmutacji metali nieszlachetnych w złoto, ale alchemik uciekł z kraju udając trąd.

W rzeczywistości wyglądało to zupełnie inaczej i innego rodzaju alchemia miała miejsce przy emisji nobli. Ale to już temat na inną okazję.

---

tagi: alchemia  paracelsus  edward iii  montpellier 

	ahenobarbus
	15 lipca 2021 14:26

20     1520    8 zaloguj sie by polubić