Spośród opowiadań Lafcadio Hearna szczególnie utkwiła mi w pamięci gawęda o Bezuchym Hoichim. Baśń ta doczekała się nawet swojej ekranizacji w niezwykle urokliwym filmie Kwaidan Kobayashiego, który nakręcił cztery różne „japońskie historie o duchach” w oparciu o zbiór opowiadań Hearna. W dużym skrócie opowieść o Hoichim to historia niewidomego muzyka, który akompaniując sobie na instrumencie strunowym zwanym biwa mistrzowsko recytował poemat Opowieść o Heike (Heike Monogatari). Epos ten opiewa losy krótkiej prosperity rodu Ise Taira (Heike) i ich nieuchronnego upadku. Opowieść ta świetnie ilustruje dominujące w Japonii buddyjskie doktryny Wielkiego Wozu o karze, która zawsze dosięga czyniących nieprawość, o nietrwałości świata, o ulotności nawet największych potęg i marności ludzkich osiągnięć. Niemal całkowita fizyczna eksterminacja Ise Taira z rąk klanu Seiwa Genji i ich sprzymierzeńców w wojnie domowej Gempei miała swój szczyt w krwawej bitwie morskiej w zatoce Dan-no-ura w 1185 roku. Datę tę uznaje się również powszechnie za koniec japońskiej „ery pokoju” czyli epoki klasycznej Heian oraz początek rządów wojskowych szogunów, którzy sprawowali rządy z dala od zamieszkałej w Kyoto arystokracji cywilnej i cesarza, stąd japońskie określenie tej strategii sprawowania rządów jako bakufu tj. dosłownie „z namiotu”. Hoichi tak pięknie recytował wersy Opowieści o Heike, że zwrócił na siebie uwagę duchów poległych Tairów, którzy podczas wielu letnich nocy podstępnie wywabiali nieświadomego niczego artystę z jego schronienia w buddyjskiej świątyni i skłaniali do recytacji eposu Heike Monogatari w scenerii nawiedzonego cmentarza. Upiory szczególnie zachłannie wsłuchiwały się we fragment o bitwie w zatoce Dan-no-ura. Ale kiedy prawda o nocnych wycieczkach Hoichiego wyszła na jaw, przerażeni buddyjscy mnisi, świadomi zagrożenia jakie niesie za sobą obcowanie z tak mściwymi istotami, wypisali na ciele biednego muzyka słowa świętych sutr buddyjskich, które miały sprawić że nieszczęśnik będzie dla nich niewidzialny. Duchowni zapomnieli jednak o uszach. I tak oto podczas kolejnej nocnej wizyty bezwzględny upiór Tairów wyrwał je Hoichiemu zostawiając go w kałuży krwi. Nie mniej baśń kończy się niemal happy endem, bo odtąd bogactwo i sława zaczęły towarzyszyć chłopcu. Mistrzowsko i sugestywnie napisana historia, mająca swoje korzenie w japońskim folklorze. Aż prosi się o interpretację w duchu humanistycznych głębokich znaczeń. Czy ma to jednak sens?

Drodzy humaniści, powiadam Wam. W przypadku tego opowiadania możecie uczynić krzywdę sobie i innym próbując potraktować je aparatem humanistycznym. Lub co jeszcze gorsze – możecie próbować zawierzyć psychologii lub psychoanalizie i zadawać pytania o to jakie to „wyparcie”, „traumę” lub „wykluczenie” symbolizują duchy Ise Taira i los biednego Hoichiego. Zapewne efektem mogłyby być światłe, najeżone subtelnościami i odjechane interpretacje a’la Żiżek, powodujące zwilżenie egzaltowanych studentów i studentek pewnych kierunków, którzy później znajdą zatrudnienie w rozmaitych fundacjach ds. wykluczeń, monitorowania tego i tamtego, wspierania społeczeństwa obywatelskiego, et cetera, et cetera. Ja przyznam, szanowni humaniści mówię pas, tego tutaj nie znajdziecie. Jako człowiek prosty i niezbyt rozgarnięty nie podam też jednoznacznej odpowiedzi. To znaczy podam taką która mi się nasuwa, ale wam się raczej nie spodoba.

Drodzy humaniści, przypadek Hoichiego wydaje się być prozaiczny i nie trzeba odwoływać się do żadnej demonologii, etnologii, spirytualizmu ani psychologii. Trzeba tylko zestawić pewne fakty z różnych źródeł.

Siłą człowieka który ma jakieś niedomagania lub wydaje się być na straconej pozycji może być organizacja, która zapewni mu przetrwanie i ochronę. Najlepiej gdy jest się na szczycie hierarchii i korzysta się z protekcji wysoko postawionych osób z zewnątrz.

Dlaczego o tym wspominam? Musicie bowiem wiedzieć, że historia Hoichiego to tak naprawdę dzieje pewnej organizacji.

Domyślam się że nazwa Tōdō-za (当道座 – po japońsku znaczy to mniej więcej tyle co nasza droga) nic wam nie mówi. Anglojęzyczny (czyli ten zazwyczaj lepiej zorientowany) docent WIKI dopowie niewiele. Gildia miała zrzeszać niewidomych wędrownych muzyków, masażystów oraz akupunkturzystów. Doprawdy niewiele i całkiem niewinnie, na razie więc łącząc mgliste fakty możemy się domyślać, że Hoichi był zrzeszony w jakiejś organizacji. Czy można to jakoś potwierdzić? Trzeba pogrzebać trochę głębiej. Zacznijmy od początku.

Niewątpliwie wspomniany epos Heike monogatari jest utworem niezwykłym, tak jak niezwykłe były losy jego powstania. Dzieło zaczęto spisywać ok. 1226 roku a jego ostateczna kompilacja nastąpiła ok. 150 lat później. Właściwie ze względu na dużą liczbę wersji powinno się mówić o Opowieściach o Heike. Nie można też z całą pewnością stwierdzić który tekst jest tekstem pierwotnym. To co w eposie zadziwia to raczej pozytywny obraz przegranych Tairów i przedstawienie klanu Kawachi Minamoto (Seiwa Genji) jako brutalnych prostaków. Jeśli chodzi o klan Heike to dostało się po głowie właściwie tylko twórcy jego potęgi czyli Taira no Kiyomori (1118-1181), który przedstawiony został jako żądny władzy egoista nie liczący się ze skrupułami. Można więc przypuszczać, że pierwotnie Opowieść o Heike była pomyślana jako rodzaj oferty politycznej lub deklaracji, stąd takie a nie inne ujęcie klanu oraz poszczególnych jego przedstawicieli w eposie. Wbrew bowiem sugestiom wynikającym z samego eposu, spora część stronnictwa Heike przetrwała hekatombę pod Dan-no-ura. O ile rzeczywiście klan Seiwa Genji zadbał skrupulatnie o likwidację męskiej części Ise Taira, to darowano życie m.in. niezwykle wpływowej osobie jaką była córka Kiyomoriego, Kenreimonin. Związany z Tairami był również cesarz Go-Horikawa (1212-1234). Warto mieć też w pamięci, że zwycięski w wojnie Genpei klan Seiwa Genji nie utrzymał się przy władzy zbyt długo. Ostatni szogun z tego rodu został zamordowany w 1219 r.

Niewidomi muzycy wędrujący od miasta do miasta mieli niekwestionowany wpływ na rozwój, kompilację i propagowanie Heike monogatari. Na pewno działali już w epoce Kamakura, czyli japońskiego wczesnego średniowiecza. Wiadomo, że w roku 1240 ślepi żebracy na ulicach zostali przez szogunat wyjęci spod prawa. Wiadomo również, że ślepcy zaczęli organizować się w celu ochrony swoich interesów politycznych i ekonomicznych od XIV w., choć w dużo późniejszych sporach prawnych powoływali się na sfałszowane dokumenty, które miały jakoby wskazywać na ich specjalny status, zalążki organizacji i ochronę gwarantowaną przez cesarzy już od VI w. Prawdą jest, że organizacja Tōdō-za korzystała z protekcji. Gildia miała prawo do uroczystej recytacji Heike Monogatari przed szogunem oraz dostojnikami. Gildia znajdowała się pod opieką arystokratycznej rodziny Koga, choć stosunki między nimi bywały napięte aż do samego końca istnienia organizacji (1871). Gerard Groemer, który opisał po krótce historię todo-za wskazuje tylko w jednym zdaniu na jeszcze jednego potężnego protektora. Były nim buddyjskie klasztory. Co ciekawe członkowie Todoza golili głowy na łyso i swoim ubiorem przypominali mnichów. Do tego buddyjskiego śladu jeszcze powrócę.

Tōdō-za miała ścisłą hierarchię liczącą 67 rang. Początkowo „wpisowym” było mistrzowskie opanowanie Heike monogatari. Później wystarczyło już tylko zebrać 4 ryo (4 sztuki złota, o wartości ryo powiem później) i złożyć je w depozycie na ręce najwyżej postawionych w hierarchii w Kyoto. Adept otrzymywał nowe imię, które kończyło się zazwyczaj przyrostkiem -ichi. Mamy więc potwierdzenie, że bohater opowiadania Hearna był zrzeszony w cechu.

Hierarchia jest słowem kluczowym. Tylko bowiem cztery najwyższe rangi tj. zato, koto, betto oraz kengyo mogły liczyć na niezłe dochody. A osób które dochrapały się dwóch najwyższych pozycji było naprawdę niewiele. Oczywiście istniała finansowa i społeczna przepaść między najwyżej umocowanymi, a tymi z niższych rang. Teoretycznie „góra” miała rozprowadzać zarobione przez cech pieniądze, które również pochodziły z jałmużn, proporcjonalnie do wszystkich stopni. Jak łatwo się domyśleć zatrzymywali je dla siebie. Trzeba też w tym miejscu wspomnieć, że istniała kobieca wersja gildii zwana goze. Teoretycznie panie z goze mimo tego, że miały odrębną organizację mogły liczyć na dystrybucję środków z kasy Tōdō-za . Działo się to jednak rzadko, a wzajemne relacje między gildiami przywodzą na myśl pewne ponure wyobrażenia. Choć to może zbyt daleko idąca sugestia.

Wierchuszka gildii, gdy była taka potrzeba, potrafiła zadbać o interesy. Gdy Opowieść o Heike traciła na popularności, gildia poszerzyła repertuar, w tym o utwory lżejsze gatunkowo. Poszerzono instrumentarium o kolejne instrumenty strunowe koto i shamisen. Nie ulega wątpliwości, że Tōdō-za przyczyniła się do znacznego rozwoju japońskich gatunków muzycznych, zrzeszeni mieli też liczne zasługi na polu nauki muzyki. Członkowie gildii wykonywali również swoje utwory w dzielnicach rozkoszy, ale również uświetniali uroczystości weselne, pogrzebowe lub upamiętniające jakieś wydarzenia. Gildia bardzo dbała o „prawa intelektualne”. Osoby niewidome ale niezrzeszone były bezlitośnie atakowane, a inne podobne zrzeszenia np. moso, czyli dosłownie niewidomych kapłanów, zostały pozbawione praw wykonywania muzyki na biwie i koto, a ich działalność została ograniczona na drodze sądowej.

Były również inne sfery działalności. Stowarzyszeni w Tōdō-za zajmowali się masażem i akupunkturą. Klientem gildii był sam szogun, który posiadał osobistego masażystę i akupunkturzystę rekrutującego się z cechu. W tej dziedzinie organizacja zazdrośnie strzegła swoich praw i monopoli. Zdarzało się, że grupa ślepców nawiedzała zakład masażu prowadzony przez „normalsa”. Niewidomi żądali natychmiastowego zaprzestania szkodliwej działalności lub wyrównania strat które ponieśli w wyniku działalności obrotnego prywaciarza.

Tōdō-za stanowiła łakomy kąsek dla Danzaemona. Był to wódz eta tj. kasty wyrzutków społecznych, ludzi, których zawód uważany był za nieczysty ze względów religijnych. Jego władzy podlegali także hinin (dosłownie nieosoby) tj. aktorzy, żebracy i inne kategorie ludności uważane wraz z kastą eta za społecznie gorsze. W okresie Edo były zbiorczo nazywane hisabetsumin (ludzie dyskryminowani). Mało kto wspomina jednak o tym, że „rejestr” eta i hinin podległy Danzaemonowi obejmował m.in. przemysł skórzany, który miał strategiczne znaczenie dla armii japońskiej. Organizacje Danzaemona były więc czymś w rodzaju zakładów pracy chronionej. No bo czyż bycie dyskryminowanym nie jest dobrą osłoną dla działalności którą interesują się lub mają w niej udziały kręgi władzy? W niektórych źródłach podaje się, że do 70% członków współczesnej Yakuzy rekrutuje się ze środowisk burakumin (nietykalnych), których tradycyjnie zaliczało się do hisabetsumin.

Danzaemon był dziedzicznym tytułem przechodzącym z ojca na syna, a on sam cieszył się bardzo wysokim statusem społecznym i był równy daymio, to jest panom feudalnym lub hatamoto – najwyższym rangą samurajom.

Danzaemon próbował wielokrotnie wciągnąć Tōdō-za pod swój „rejestr”. Zachowały się dowody sporów sądowych z XVII w. pomiędzy starszyzną kengyo a Danzaemonem, a stosunki między organizacjami niemal zawsze były wrogie. Tōdō-za musiała bardzo się pilnować, żeby nie utracić swoich wpływów. Przeważnie Danzaemon „dawał za wygraną”, czytaj otrzymywał grubą łapówkę.

Moi mili humaniści, wiem że kierujecie się współczuciem wobec wszelkich wykluczonych. Musicie jednak wiedzieć, że Tōdō-za nie cieszyła się wcale sympatią współczesnych. Ślepcy krytykowani byli za sferę działalności o której nie wspomniałem, a którą zostawiłem na deser. Dowody na brak współczucia dla gildii ślepców znajdziemy w kulturze popularnej epoki Edo, głównie w komiksach - Kusazōshi. Nie będę wnikał w ten ciekawy temat i pominę szczegóły, bo i tak notka zbyt już się rozrosła, a humaniści nadal nie domyślają się o co chodzi z tym Hoichim. Wystarczy zapamiętać że było kilka rodzajów komiksów skierowanych do różnych odbiorców. Kusazōshi były generalnie przeznaczone dla mniej wyrobionych czytelników i młodzieży (choć tu zdarzały się wyjątki), a napisane były w kanie, czyli bez użycia chińskich znaków. My musimy uważniej przyjrzeć się odmianie komiksów o nazwie Kibyōshi, które wymagały najczęściej głębszej znajomości czegoś co moglibyśmy nazwać kodami kulturowymi. Komiksy w epoce Edo służyły do wyrażania krytyki nie tylko wobec postaw jednostki czy organizacjom takim jak Todoza. Ostrze ich satyry było wymierzone również w szogunat i „nowy ład” który został w Japonii zbudowany w oparciu o wzorce neokonfucjańskie. Krytyka była często tak zawoalowana, że nawet urzędnicy nowego porządku polecali młodzieży czytać komiksy nie zauważając w nich wcale subtelnej krytyki czy ironii w swoim kierunku. To się nazywa umiejętne korzystanie z głupoty przeciwnika politycznego!

Zbliżamy się do końca naszej historii. Kiedy na początku XVII w. ród Tokugawa przejął władzę samuraje zostali przeniesieni do Edo. Życie w stolicy było drogie, a wszystkim ponadto brakowało gotówki. A Tōdō-za miała pieniądze. Dziarscy ślepcy organizowali więc pożyczki na lichwiarski procent dla spragnionych utrzymania wysokiego standardu życia samurajów oraz kupców. Początkowo cieszyli się poparciem samego szogunatu. Jednak władza dosyć szybko się zreflektowała i próbowała narzucić ograniczenia prawne. Chyba wyszło to średnio. Kiedy w 1778 wysoko postawiony urzędnik szoguna uciekł z Edo, okazało się że był on po uszy zadłużony w gildii. Wygląda to na zwykłą prowokację, ale to pominę milczeniem. Rozpoczęły się aresztowania i przesłuchania wśród wyższej hierarchii Tōdō-za. Część zrzeszonych została wygnana, posypały się również wyroki śmierci.

W chwili prowadzenia śledztwa Tōdō-za okazało się że gildia posiada 360 000 ryo ulokowanych w samych tylko zaległych spłatach, które oprocentowane były na 30, 60 lub nawet 100% rocznie. Ryo w epoce Edo było złotą monetą o wadze prawie 17 gramów czystego kruszcu. A więc podana kwota robi wrażenie. To jest proszę państwa ponad 6 ton czystego złota!

Przy odbieraniu długów ślepcy mieli zachowywać się skandalicznie, niejednokrotnie przy przeterminowanych spłatach zbierali się przed domem dłużnika i urządzali zawstydzające go, hałaśliwe demonstracje majace skłonić do zwrotu pieniędzy. Niewidomi z gildii nie wręczali kwitów więc zdarzały się sytuacje, że dłużnik musiał spłacać zadłużenie ponownie.

Niech nie dziwi nas więc fakt, że w komiksach Kibyōshi z epoki ślepcy przedstawiani są jako pozbawieni serca, skrupułów, zimni i bezlitośni lichwiarze-gangsterzy. Również kobiety z gildii goze miały udzielać kredytów, które zwano „wronim groszem”. Jak mówi nam komiks z epoki pieniądze pożyczone od goze należało zwrócić do następnego dnia zanim zakracze wrona bo inaczej….

A nasza historia zatoczyła osobliwe koło. Oto w jednym z komiksów znajdziemy dowcipne nawiązanie do wojny Genpei i Heike monogatari. Autor mówi w nim, że przyczyną upadku Ise Taira było zaciągnięcie kredytu przez Taira no Kiyomori u bezwzględnych lichwiarzy z klanu Seiwa Genji, którzy upomnieli się o spłatę długu. Czytelnik z epoki odczytywał to w ten sposób: „Taira”  to po prostu dłużnik (samuraj z epoki Edo) zobowiązany do zwrotu pożyczki "klanowi Genji" czyli ówczesnym lichwiarzom.

Mała dygresja – jeśli chodzi o Ise Taira nie jest to raczej prawda historyczna. Musimy pamiętać, że to przywódca Heike, Kiyomori, otwarł Japonię na handel z Chinami, a jak poświadczają źródła, do portu w Kobe dopływała bezprecedensowa liczba okrętów z kontynentu. Japonię zalała nieprawdopodobna ilość monet z Chin. W pamiętnikach arystokratów z 1179 r. jest nawet mowa o „chorobie pieniędzy” która opanowała wszystkich. Chińczycy poszukiwali głównie złota, które już wówczas przeliczane było po niezwykle korzystnym kursie do srebra 1:4. Jak pisze znawca tematu Mikael Adolphson, od XII w. Chińczycy kupowali również duże ilości drewna oraz siarki, która już wtedy miała być wykorzystywana do celów militarnych. Zadziwia natomiast fakt, że dla Ise Taira handel nie był źródłem dochodów. Te zapewniała kontrola nad ziemią i produkcją żywności. Japończyków interesowały tylko przedmioty zapewniające wysoki prestiż. O tym jest mowa również w eposie Heike Monogatari. Rzadziej wspomina się, że Kiyomori zakupił dla swojego wnuka cesarza Antoku 300 z 1000 tomów chińskiej drukowanej encyklopedii Taiping Yulan. Co jest niezwykle istotne, produktu tego nie proponowano nikomu kto nie był władcą lub następcą tronu. Kupujący musiał mieć poparcie wysoko postawionej osoby na dworze cesarza Chin. Jeśli już miałbym wysunąć sugestię kto komu udzielał kredytu to sprawdziłbym tropy chińskie….

Nieszczęsny, przegrany wódz klanu Heike stał się metonimią pod którą japoński czytelnik z tamtych czasów bez trudu rozpoznawał przesłanie komiksu. Na jednym z rysunków widać niezwykle zatroskanego Kiyomoriego, a pod nim paradę ślepców o randze zato, którzy przybyli po spłaty. Na głowę smutnego wodza klanu Ise Taira lecą kule ognistej siarki. W japońskim wyrażenia „kule ognia z nieba” i „popaść w długi” są tożsame. Takie kule ognia pojawiają się też w filmie Kobayashiego, a o "diabelskich ognikach" jest mowa w opowiadaniu Hearna...

To co drodzy humaniści? Już wiadomo o co chodzi w tym opowiadaniu o Hoichim? Mamy tylko jeden element układanki o którym już wspominałem i towarzyszył on nam od początku nieco w domyśle. Przytoczę jeszcze jeden fakt z historii Japonii. Otóż w pożyczanie pieniędzy już od XIII w. angażowały się klasztory buddyjskie. We wczesnym średniowieczu za ich błogosławieństwem działał cech browarników sake, który zdominował rynek pożyczek do połowy XVI w. A później Tōdō-za. Czy ktoś jeszcze korzystał z dyskretnej ochrony?

A więc… Czyż nie jest tak, że opowieść o Hoichim to nie jest rodzaj ostrzeżenia dla zrzeszonych? Opowieść o tym, że gwarancji na działanie Tōdō-za udzielają buddyjscy mnisi, ale nie mogą oni fizycznie przecież chronić wszystkich -ichi przed każdym „duchem Tairów”? Strzeż się więc zemsty upiorów drogi grajku….

PS. Samurajowie walczący w Korei jeszcze za czasów Hideyoshi Toyotomiego w 1590 r. mieli dużą praktykę w obcinaniu uszu. Może któryś wetern nie wytrzymał i oberwało się jakiemuś biednemu niewidomemu?

---

tagi: japonia  tōdō-za   hoichi  genpei  taira  genji  danzaemon  taiping yulan  kibyoshi  heike  dan-no-ura 

	ahenobarbus
	24 marca 2021 16:16

20     1974    7 zaloguj sie by polubić