Poniżej umieszczam własne, więc nieco kulawe, tłumaczenie fragmentu pracy Jenny Balfour-Paul „Indigo -  Egyptian mummies to Blue Jeans”. Co prawda tekstów o barwnikach pojawiło się już dużo na SN a i niniejszy nie wiąże produkcji urzetu na południu Francji z herezją, tak jak to uczynił Gospodarz w II tomie Kredytu i Wojny, ale zawiera kilka innych ciekawych tropów.

Autorka w kilku zdaniach wspomina wikingów, pomijając jednak to z czego są w historii najbardziej znani i akcentuje nieco inną sferę ich działalności. Szkoda, że nie wyjaśnia ona czy wspomniane przez nią znaleziska w okolicach Yorku to efekt upraw własnych czy też tylko kontrolowanych… Znowu te tekstylia - handel i produkcja. Gdziekolwiek nie spojrzymy muszą się pojawić. Podobno wikingowie produkowali tekstylia w domowych zaciszach… Wiadomo, że żagle były im bardzo potrzebne i wydaje się, że produkcja ta wymagała pewnego wtajemniczenia, ale znowu autorka nie wyjaśnia czy ta ich własna produkcja to również nadwyżki w produkcji odzieży i handel nimi? Może więc te wszystkie przepływy arabskiego srebra i handel niewolnikami w jaki byli uwikłani mają nieco inną przyczynę? Niestety nie ma żadnych informacji o skali produkcji, może oni po prostu tylko kontrolowali produkcję na jakimś obszarze, a jak ktoś się zbuntował wówczas wjeżdżała ekipa krwawych brygadzistów… Warto zwrócić też uwagę na to, że bardzo pożądane było indygo z Bagdadu, ale znowu autorka nie podaje jakichś dokładniejszych ram czasowych więc nie wiem czy np. wikingowie mogli być w jakiś sposób zaangażowani w ten handel. Co innego radanici ale o nich za chwilę..

Niestety, praca Jenny Balfour-Paul ma charakter poglądowy, stąd pewna skrótowość. Nie można odmówić jednak pewnych zalet, tj. akcentowania i nakreślenia pewnych spraw. Wiem, że ta pani jest również autorką bardziej szczegółowej pracy Indigo in the Arab World, ale tego sobie jeszcze nie kupiłem. W tekście poniżej mamy omówione w kilku zdaniach tkaniny tiraz, które były jakimś rodzajem systemu gratyfikacji i dyskretnej (i chyba obecnie niezbyt nam znanej) hierarchii, a których znaczenie osłabło w XIII w.  

W książce jest też mapka z głównymi rejonami produkcji urzetu, są na niej Wrocław i Zgorzelec ale niestety brakuje obrazowego przedstawienia wielkości produkcji jak to ma miejsce w wypadku innych rejonów (Langwedocja czy Turyngia). 

Przy okazji czytania tej pracy przeglądałem (nieco pobieżnie) książkę Two Merchant Guilds of South India autorstwa Meery Abraham, chcąc poszerzyć nieco perspektywę w jakiej działali średniowieczni kupcy. Jakież było moje zdziwienie gdy wśród wymienionych towarów jakimi handlowano nie pojawia się indigo! Tak wiem, że pobieżnie przejrzałem, ale większość towarów które były przedmiotem handlu z Indiami w średniowieczu ma swoje osobne podrozdziały… Tymczasem barwniki nie zasłużyły na żadne osobne potraktowanie. Pojawiają się tylko ogólnikowe informacje na temat handlu „przyprawami i barwnikami”. Ale jest tam kilka innych ciekawych tropów które warto rozwinąć. Pojawia się tam np. taka  oto informacja:

„Dowody na eksport indyjskich tekstyliów bawełnianych w XI i XII w. na zachód znajdują się w dokumentach z kairskiej genizy, zapisanych w języku arabskim i alfabecie hebrajskim. Obejmują one głównie handel z XI i XII w. Hiszpania, Włochy i Francja dysponują materiałem archiwalnym, który wciąż nie został jeszcze wykorzystany do opisu tego fragmentu dziejów. Według dokumentów z genizy towary z Indii, terenów południowo-wschodnioazjatyckich i chińskich po przybyciu do Egiptu do Fustat (Starego Kairu) przechowywano w magazynach. Inni kupcy [głównie Wenecjanie, Genueńczycy i Pizańczycy] następnie negocjowali zakup i transportowali je dalej do miejsc przeznaczenia w Europie i Afryce Północnej. 

Bardzo zastanawiające są te źródła hiszpańskie, włoskie i francuskie których nikt nie chce ruszać…

W książce tej jest bardzo dużo informacji o kupcach żydowskich, którzy w Indiach mieli przebywać już od czasów starożytnych. Mnie zaciekawiła postać Issuppu Irappana (Józefa Rabbana). Rabban około roku 1000 otrzymał przywilej dla gildii Anjuman, która była południowoindyjską gildią kupiecką zorganizowaną przez żydowskich, chrześcijańskich (syryjscy chrześcijanie) i islamskich kupców z krajów Azji Zachodniej. Czy była to jakaś ekspozytura owych sławnych radanitów? Ciekawe, jaki był stosunek radanitów do wikingów….

Niestety, w pracy Meery Abraham nie ma nic na temat Dawida Majmonidesa, ale biorąc pod uwagę, że konkurencyjnych gildii działajacych w Indiach było wiele być może padł on ofiarą którejś rywalizującej grupy. Aha jeszcze jedna informacja - wiadomo, że chrześcijanie mieli zakaz handlowania na Morzu Czerwonym. Tymczasem istnieją przesłanki pozwalające przypuszczać, że kupcy genueńscy mieli własne statki na Oceanu Indyjskim na długo przed Portugalczykami. O tym, że weneckie złote monety znajdowano w Indiach nie powinno być żadną niespodzianką. 

 

Europa

Archeologiczne znaleziska tekstyliów z Europy są dość rzadkie, ponieważ ich przetrwanie zależało od zaistnienia specjalnych warunków, takich jak złoża torfowe. Odkryto jednak wystarczająco dużo pozostałości, by wykazać, że neolityczni mieszkańcy Europy produkowali tkaniny w czwartym tysiącleciu p.n.e., najpierw przy użyciu włókien roślinnych, a później wełny. Tekstylia barwione metodą barwienia kadziowego na niebiesko za pomocą indygo pojawiają się we wczesnej epoce żelaza (ok. 700 lat p. Chr). Z pierwszych wieków po Chrystusie pochodzi wiele ważnych północnoeuropejskich znalezisk, takich jak słynny płaszcz Thorsberg, który posiadał wzór w kratkę w odcieniach błękitu, a także odzież z Danii o niebieskiej lub niebiesko-czerwonej kratce. Chociaż archeobotaniczne dowody na istnienie urzetu w północnej Europie istniały już od jakiegoś czasu, dopiero w 1992 roku światło dzienne ujrzały nowe dowody z epoki żelaza znalezione w Anglii, które uwiarygodniły fragment Wojen galijskich Cezara dotyczący zwyczaju starożytnych Brytyjczyków malowania skóry na niebiesko. 

Tekstylia wikingów

W Europie od końca VIII wieku wpływ inwazji Wikingów ze Skandynawii był powszechny. Wikingowie handlowali egzotycznymi tkaninami z Bliskiego Wschodu, aby zaspokoić rozwijające się  rynki Europy, a także produkowali własne, wysokiej jakości tkaniny. Wiele odkopanych próbek z czasów Wikingów zostało poddanych analizie na obecność barwników, pochodzą one głównie z Yorku w północnej Anglii, ważnego ośrodka Wikingów. Wynika z nich jasno, że stosowanie urzetu było szeroko rozpowszechnione, a niebieski był powszechnym kolorem ubrań wśród żywych ale również kojarzył się, zgodnie z islandzkimi sagami, z boginią śmierci.

Europa i Orient

Aż do końca XVI wieku importowany barwnik indygo pozostawał w północnej Europie drogim luksusem, zarezerwowanym głównie dla produkcji farb i atramentów. Wszystkie przeszkody i wydatki związane z długą, niebezpieczną podróżą karawaną lub drogą morską sprawiały, że indygo było towarem egzotycznym, podobnie jak pieprz, inne barwniki i zaprawy, leki i perfumy, które stanowiły część całego handlu przyprawami. W dużej części Azji, gdzie produkcja tkanin była główną gałęzią przemysłu, indygo było podstawowym produktem. Od siódmego wieku naszej ery islamskie imperium rozrastało się, podobnie jak ośrodki handlu i produkcji, a od wczesnego piętnastego wieku kontrola osmańska zapewniała ochronę kupcom w ich imperium. Wielkie ilości tekstyliów i barwników zmieniały właścicieli na wielkich rynkach miast i w portach Bliskiego i Środkowego Wschodu, takich jak Bagdad, Kabul, Aden, Mosul, Damaszek, Aleppo, Bejrut, Aleksandretta, Fustat/Kair, Aleksandria, Bursa, Antalya i Konstantynopol. Niepokoje polityczne w różny sposób wpływały na popularność Jedwabnego Szlaku i położonych na południu szlaków morskich. Zaangażowani byli kupcy z wielu różnych środowisk, nie tylko Żydzi i muzułmanie (ci ostatni byli również godnymi zaufania żeglarzami pływającymi po Oceanie Indyjskim). Handlowali oni indygo i barwionymi tkaninami z Indii, Dalekiego Wschodu, Afganistanu, Persji, Syrii, Palestyny, Tunezji i Maroka, a kupcy weneccy i genueńscy niemal zmonopolizowali ich dalszy przewóz na Sycylię, do Włoch i innych portów południowej Europy, z których jednym z głównych była Marsylia. Towary te, jako lekkie, ale o dużej wartości, były dostosowane do przewozu w karawanach wielbłądów, które mogły składać się z tysięcy wielbłądów. Listy od handlarzy z Lewantu opisują niecierpliwe oczekiwanie, kiedy karawana miała przybyć do miasta takiego jak Aleppo.

Dowiadujemy się również o impasie handlowym spowodowanym tym, że wielbłądy "bardzo trudno dostać" z powodu ogromnego upału, jak skarży się angielski kupiec mieszkający w "Babilonie" w 1583 r. w liście do Londynu. Po tak długich i trudnych podróżach, podniecenie, gdy orientalne towary w końcu dotarły na europejskie rynki, musiało być niemal namacalne. 

Ceny barwników indygo podlegały znacznym wahaniom, ale często były dwukrotnie wyższe od cen innych towarów luksusowych. Pomimo wysokich cen, najbardziej poszukiwanym ze wszystkich rodzajów sprzedawanego indygo było to, co europejskie dokumenty średniowieczne określają mianem "bagdadzkiego" indygo. Bagdad był największym ośrodkiem sprzedaży produktów wytwarzanych w innych częściach tego obszaru, w tym w północno-zachodnich Indiach i perskim Kirmanie, którego słynne indygo dało początek perskiemu terminowi rang-i-kirmani, oznaczającemu indygo "koloru Kirmanu". Już w połowie XIII wieku farbiarze w islamskiej Hiszpanii, dzięki wpływom arabskim, byli zaznajomieni ze wschodnim indygo - lub "indyjskim wajdem”, które było bardziej skoncentrowane i alkaliczne niż urzet i było używane do barwienia płócien lub „fustianów”, mieszanki bawełny i lnu. Statut z 1322 r. pokazuje, że kadzie do obróbki urzetu i indygo współistniały w Walencji, ale przewidywał, że te dwa barwniki nigdy nie powinny być łączone. Co się tyczy Włoch, niebawem włoscy farbiarze rozpoczęli eksperymenty z tropikalnym indygo, a już w 1317 roku florencka gildia handlarzy wełną zakazała tej praktyki. Jednak i tutaj, na początku XV wieku, nie dopuszczono do tego, by barwienie metodą kadziową przy użyciu indygo do płócien, było  mieszane z barwieniem wełny za pomocą urzetu. 

 

Ekspansja uprawy indygo

W średniowiecznych państwach islamskich indygo zaczęto uprawiać na coraz większą skalę, ponieważ właściciele ziemscy czerpali zyski z nowych pomysłów i technologii, z których wiele prawdopodobnie pochodziło z Indii oraz z rynków miejskich. Indie nadal pozostawały głównym producentem. Marco Polo (prawdopodobnie z drugiej ręki) i inni odnotowują, że głównymi ośrodkami były Koulam na dalekim południu i północno-zachodni stan Gujarat z portem Cambay będącym największym portem z którego importowano indygo. Od IX wieku wielu geografów arabskich wspomina o obfitości uprawianego indygo również w świecie arabskim.
Rozwój upraw w kierunku zachodnim wydaje się mieć źródło w  Indiach przez Kabul i południową Persję (Kerman i Hormuz słynęły z indygo) do Doliny Jordanu (gdzie było ono główną rośliną uprawną aż do początku XIX wieku), do oaz Górnego Egiptu i przez północną Afrykę do doliny Draa w południowym Maroku. Karawany berberyjskie przewoziły indygo do krajów położonych na południe od Sahary. W międzyczasie Jemen był zawsze znanym ośrodkiem, a muzułmanie wprowadzili uprawę indygo na Cypr i Sycylię, gdzie barwiarzami byli, jak to zwykle bywało, Żydzi. 

Luksusowe tekstylia islamskie

Pod rządami islamskich kalifatów zwyczaj rozdawania tekstyliów jako daniny lub nagrody, zwłaszcza wyrafinowanych strojów wyposażonych w napisy i znanych jako tiraz, stymulował ogromną ekspansję przemysłu tekstylnego zainicjowanego jeszcze przez Sasanidów i bizantyjskie warsztaty cesarskie. Zachowały się tysiące fragmentów tiraz, w tym niezwykłe jemeńskie ikaty barwione indygo i wars popularnym tamże żółtawym barwnikiem [barwnik ten znano również pod nazwą warus lub waras, nazwa gatunkowa rośliny z której był uzyskiwany to Flemingia grahamiana]. Tekstylia miały zarówno ogromne znaczenie, jak i wartość w życiu islamu. Były one przedmiotem licznych i nieprzeniknionych niuansów w grach wartości i znaczenia, a niektóre z nich były skodyfikowane w skomplikowanych prawach sartorialnych [zbiór reguł odnoszących się do noszenia odzieży (głównie męskiej), sposobów jej powstania, mody i stylu]. Handel islamskimi luksusowymi tekstyliami był bardzo rozległy, docierał do Chin i Europy Zachodniej, gdzie wiele wspólnych terminów tekstylnych wywodzi się z języka arabskiego lub perskiego. Kościoły europejskie wypełniały swoje skarbce orientalnymi tkaninami, w tym pięknymi jedwabiami, z których słynęło Bizancjum aż do upadku w 1453 roku. Również europejska szlachta była chętnym nabywcą wspaniałych zagranicznych jedwabi i brokatów. Biorąc pod uwagę ciągłe zapotrzebowanie na barwniki do farbowania wszystkich ubrań i wyposażenia wnętrz, nie jest zaskakujące, że wysokiej jakości barwniki były drogie i że niektórzy władcy aktywnie wspierali swój przemysł farbiarski. 

Głównymi barwnikami oprócz indygo były: marzanna barwierska, kermes, brezylka sappan (caesalpinia sappan), a później lac dla czerwieni; szafran, kurkuma i krokosz dla żółci (dający możliwość produkowania również odcieni pomarańczy i czerwieni); oraz galasy dębowe i sumak jako zaprawy dla czerni garbnikowej. Kombinacje tych barwników tworzyły nieskończoną różnorodność kolorów, przy czym indygo występowało szczególnie w zieleniach, czerniach i purpurach. Użycie prawdziwej purpury tyrreńskiej było ściśle kontrolowane przez prawo bizantyjskie. W miarę jak system tirazu słabł, od XIII wieku w Europie rozkwitał przemysł włókienniczy, który miał coraz większy apetyt na surowce, barwniki i zaprawy. 

 

Tekstylia użytkowe, w tym indyjska tkanina handlowa z nadrukiem blokowym

 

Niemożliwe jest określenie, kiedy farbowana odzież stała się zwyczajowym ubiorem zwykłych ludzi, ale średniowieczne tekstylia archeologiczne dostarczają wskazówek. Niezliczone fragmenty tekstyliów zostały wydobyte, często z wysypisk śmieci, w Fustat (stary Kair), w porcie Morza Czerwonego Quseiral-Qadim i innych islamskich miejscowościach  (często powstałych na wcześniejszych chrześcijańskich i rzymskich fundamentach) w Egipcie. Szeroki zakres typów tkanin i technik pozostawał w użytku, ale najwyraźniej wiele tkanin miało charakter użytkowy lub barterowy, a do ich barwienia powszechnie używano indygo. Istnieją nie tylko tysiące fragmentów lokalnej produkcji, głównie lnu - podstawowego włókna Egiptu w tym czasie - datowane przed 1100, ale jest też wiele tekstyliów importowanych z daleka. Szczególnie interesujące są duże grupy „fragmentów z Fustat" sprzedawanych przez dziewiętnastowiecznych handlarzy w Kairze, które są wyraźnie pochodzenia indyjskiego i powinny być bardziej poprawnie nazywane „indyjską tkaniną handlową z nadrukiem blokowym". Największa ich kolekcja znajduje się w Ashmolean Museum w Oksfordzie. Większość fragmentów datuje się na XIII-XV wiek, ale najwcześniejszy z nich, z dwoma odcieniami błękitu indygo, jest datowany metodą radiowęglową na koniec IX lub początku X wieku. Ich proweniencja to prawie na pewno północno-zachodnie Indie. Fragmenty są z bawełny, głównie barwione oporowo za pomocą indygo lub zaprawką barwione na czerwono lub połączenie tych dwóch. Wiele z tych wzorów ma uderzające podobieństwo do tych, które nadal można znaleźć na ręcznie wykonywanych tkaninach z północno-zachodnich Indii.

Średniowieczna indyjska tkanina bawełniana (fragment) z nadrukiem blokowym, barwiona oporowo, z niezwykłymi wzorami zwierzęcymi w kolorze jasnego i ciemnego indygo. Datowana radiowęglowo na 895+/-75 lat.

Urzet w Europie 

Podczas gdy indygo znajdowało się w centrum uwagi w przemyśle tekstylnym Orientu, urzet nadal pozostawał w centrum zainteresowania Europy. Choć wielu osobom słowo "wajd" kojarzy się z obrazem starożytnych Brytyjczyków, jako towar miał on tak duże znaczenie gospodarcze w całym europejskim średniowieczu, że zasłużył na własną książkę autorstwa Jamiesona Hurry'ego z lat 30. ubiegłego wieku, The Woad Plant and its Dye. Jej najbardziej znaną poprzedniczką, z dobrze znanymi i opisanymi tablicami była niemiecka monografia z 1752 Daniela Schrebera.

Urzet jak już wspomniano, był prawdziwie uniwersalnym barwnikiem Europy, używanym do produkcji wszystkich odmian błękitu ale także jako barwnik "wierzchni" lub "podkład" dla większości innych kolorów. Jak ujął to John H. Munro: "Żaden kolor popeliny czy kerseyu nie przetrwa bez urzetu", a pewien historyk włókiennictwa zauważył, że „w  średniowiecznych draperiach, urzet-indygo służył jako niezbędna podstawa ... do tworzenia szerokiej gamy innych kolorów" (w tym tak zwanych "szkarłatów"). Tajemnice średniowiecznego farbiarza, zapisane w wielu dokumentach i przepisach cechowych, są coraz częściej potwierdzane a wiedza na ich temat poszerzana dzięki analizie chemicznej. Jego umiejętności były tak duże, że potrafił on odtworzyć drobne niuanse odcieni. Piękne zielenie, znane w Wielkiej Brytanii jako zielenie z Saxon, Lincoln i Kendal, były wytwarzane przez połączenie urzetu z rezedą żółtawą ( Reseda luteola L) lub z janowcem barwierskim (Genista tinctoria L.) - stąd angielskie nazwy zwyczajowe roślin: ‚dyer’s greenweed’, ‘dyers’ woad’ i ‚woadwaxen’.  Inny żółty kolor, szeroko stosowany na kontynencie, pochodzi z sierpika barwierskiego (Serratula tinctoria L.). Purpury, róże, fiolety, mulberry [morwowy?] i szkarłaty pochodziły z urzetu połączonego z czerwienią marzanny barwierskiej lub kermesu, a nawet z purpury uzyskiwanej z porostów punctelia rudecta. Potrzebny był także do uzyskania kolorów rudawych, płowych i szarych oraz najlepszych czerni. Bardzo pożądana czerń, znana w śródziemnomorskich ośrodkach włókienniczych jako hruneta (brązowawa), była wytwarzana z urzetu i marzanny. Aby zapewnić wystarczająco ciemny odcień błękitu przed przejściem do etapu barwienia marzanną, jakość była ściśle regulowana przez statuty cechowe. Ogólnie zabronione były, zwłaszcza w przypadku farbowania delikatnej wełny, gorsze czernie negre wykonane z żrących mieszanek garbników roślinnych i zaprawy żelazowej. Wreszcie, sam urzet mógł, w pewnych warunkach farbowania, dawać zieleń, a nawet, z dodatkiem ałunu, róż. 

Nie wiadomo, kto pierwszy zaczął uprawiać urzet, ale już w XIII wieku w Europie Zachodniej wielu rolników, kupców i farbiarzy utrzymywało się z jego produkcji. Rządy również wiele zyskały, nakładając wysokie podatki na każdym etapie produkcji. Poemat Chaucera, nawiązujący do arkadyjskich wyobrażeń o świecie nieskażonym chciwością i cywilizacją, ubolewa nad szkodliwością przemysłu farbiarskiego z jego trzema podstawowymi składnikami, marzanną, rezedą i urzetem: 

Żadnej marzanny, rezedy, czy urzetu, żadnego farbiarza

Nie znano; kolor much był jego dawnym odcieniem;  

[tłumaczenie własne, oryginalnie to leci tak: 

No mader, welde, or woode [woad] no litestere [dyer] 

Ne knew; the flees was of his former hewe. ]

Najbardziej znanymi regionami pod względem produkcji urzetu były Francja, Niemcy, Włochy, a później także Anglia. W centralnych regionach Hiszpanii uprawiano go również, ale dużo częściej trzeba było go importować. Dużą część handlu urzetem prowadzili hiszpańscy kupcy, zwłaszcza z Burgos, a importowane tropikalne indygo było dostępne również na muzułmańskim południu. 

Rejony produkcji urzetu w średniowiecznej Europie

Francja była największym w Europie producentem urzetu, zwanego tam pastel lub guede (lub, dalej na północ, vouede). Oprócz konsumpcji lokalnej, eksport, zwłaszcza do Wielkiej Brytanii i Flandrii, był ogromny, choć wydarzenia polityczne, takie jak wojna stuletnia, powodowały wahania w dostawach. Głównymi regionami uprawy urzetu były Normandia, Pikardia i Langwedocja. Choć na północy plony były niższe, uprawa i handel nadal odbywały się na szeroką skalę, zwłaszcza w okolicach Caen, Bayeux i Amiens. Kroniki miejskie i rachunki celne z końca XIII i początku XIV w. pokazują, że kupcy z Amiens z entuzjazmem handlowali pikardyjskim urzetem. Przemysł ten był ściśle regulowany. Typowy regulamin nawet małego miasteczka Corbie, niedaleko Amiens, upomina: 

Żaden kupiec nie może kupować ani sprzedawać urzetu na rynku w Corbie ani na obrzeżach miasta, dopóki nie zadzwoni dzwon, ani w inne dni, dopóki poborca myta lub jego przedstawiciel nie uderzy w belkę i nie da w ten sposób sygnału.

To właśnie w Langwedocji, regionie południowej Francji, słynącym z przemysłu wełnianego, królował urzet. Jeden z pisarzy opisujących Langwedocję stwierdził, że "urzet (...) uczynił ten kraj najszczęśliwszym i najbogatszym w Europie". Określenie Langwedocji jako pays de cocagne - krainy urzetowych kulek - zaczęło nawet oznaczać wyjątkowo dochodową ziemię w każdym innym miejscu. Dobrze prosperujący kupcy, zwłaszcza z miast Albi i Tuluzy, byli często właścicielami ziemskimi, nadzorującymi każdy aspekt produkcji i handlu urzetem, a swój dostatek manifestowali w okazałych domach, z których wiele stoi do dziś w starym centrum Tuluzy. Jeden z kupców, imigrant z Kastylii, Jean de Bernuy, miał taką zdolność kredytową, że był nawet głównym gwarantem sumy potrzebnej na okup za króla Franciszka I po jego pojmaniu przez Karola V Hiszpańskiego [w 1525, bitwa pod Pawią]. 

Południowy przemysł sukienniczy Francji zużywał dużo langwedockiego urzetu, ale duże jego ilości transportowano drogą lądową do głównych portów, takich jak Bayonne i Narbonne. Reszta płynęła barkami wzdłuż rzeki Garonne z Tuluzy do Bordeaux, które czerpało ogromne zyski z eksportu tego surowca, często na włoskich statkach, do Flandrii, Niderlandów, Włoch, a przede wszystkim do Hiszpanii i Anglii, które z kolei były głównymi eksporterami wełny i sukna do Europy. Głównymi towarami eksportowanymi wraz z corocznymi 200,000 bel urzetu były marzanna, zaprawa ałunowa i oczywiście wino. Znaczenie urzetu było tak duże, że nawet w czasie wojny nieuzbrojone statki mogły wpływać do portu, aby go załadować. 

W Niemczech dobrobyt gospodarczy okręgów Julich i Turyngii również opierał się w dużej mierze na produkcji urzetu. W czasach swojej świetności urzet dostarczał jednej trzeciej dochodów Turyngii (pozostałe produkty to wino, chmiel i pszenica). Najbardziej widocznymi reliktami tego lokalnego przemysłu w co najmniej 300 wioskach są liczne kamienie z młynów do przetwarzania urzetu, które nadal są rozrzucone po okolicy. Bogactwo, jakie zapewniał urzet, w dużej mierze przyczyniło się do powstania pięknego średniowiecznego miasta Erfurt, wraz z jego uniwersytetem, położonego w sercu pięciu "miast urzetowych" Turyngii. Pozostałe to Gotha, Langensalza, Ternstedt i Arnstadt. Dobrze prosperujący handlarze urzetem z dumą nazywali siebie Waidherrn, czyli „urzetowi panowie”. W Erfurcie można podczas spaceru mijać ich okazałe domy, których szerokie wejścia były tak skonstruowane, aby pomieścić duże wozy i dalej przejść się po Waadgasse, gdzie ważono i poddawano oficjalnym badaniom wyprodukowany barwnik. W kościołach miasta rzeźbiony zwornik, witraż i pewna płyta nagrobna upamiętniają produkcję i handel urzetem. 

Niemiecki przemysł produkcji urzetu był na każdym etapie ściśle regulowany i obłożony wysokimi podatkami. Już w Erfurcie pobierano specjalne cło w 1250, a  w celu zapewnienia kapitału niezbędnego do handlu urzetem zakładano spółki. Szczególnie skomplikowane rozporządzenia dotyczyły rolników, farbiarzy i kupców, którzy zajmowali się handlem zielonym (niesfermentowanym) i sfermentowanym urzetem. Pod ochroną Związku Hanzeatyckiego, utworzonego w XIII wieku, kupcy niemieccy, a także francuscy, eksportowali swój urzet do wielu części Europy, w tym do Antwerpii, Anglii, Węgier, Polski i Włoch. 

Rozkwitający włoski przemysł tekstylny, zwłaszcza we Florencji, miał tak duże zapotrzebowanie na urzet, zwany tam guado, że rodzimą produkcję trzeba było uzupełniać z Francji i Niemiec, stąd też wcześnie zaczęto stosować orientalne indygo importowane przez kupców weneckich. Jednak kilka regionów, zwłaszcza Toskania, Lombardia i Piemont, czerpało ogromne zyski z uprawy urzetu, a wiele dużych kamieni wykorzystywanych w produkcji urzetu zachowało się do dziś. Ponieważ florencki przemysł sukienniczy słynął z wysokich standardów, wiele uwagi poświęcano kontroli jakości na wszystkich etapach, zwłaszcza w przypadku urzetu, głównego barwnika. Musiał on być przechowywany w wielkiej centralnej hali, gdzie mógł być dokładnie sprawdzony i wyceniony przed sprzedażą. Kupcy włoscy, skupieni w Wenecji, zdominowali większość europejskiego handlu morskiego urzetem, podobnie jak handel orientalnymi przyprawami, w tym barwnikiem indygo, we wschodniej części Morza Śródziemnego.

Główny szlak z Wenecji wiódł przez Genuę, Narbonne i Bordeaux do Anglii, Niderlandów i północno-zachodniej Europy. W XIV w. kupcy genueńscy wymieniali w Southampton, porcie na południowym wybrzeżu Anglii, dużą ilość urzetu i popiołu potrzebnego do produkcji barwników kadziowych na wełnę i tkaniny wełniane, ponieważ w tym okresie produkcja urzetu w Wielkiej Brytanii nie była aż tak znacząca.

W południowej Anglii urzet uprawiano już w czasach anglosaskich, o czym świadczy wiele nazwisk zawierających słowo "wad"; niemniej jednak do końca XVI wieku Anglia w znacznym stopniu polegała na importowanych barwnikach, zwłaszcza w miarę rozwoju przemysłu włókienniczego. Przed czternastym wiekiem ogromne ilości angielskiej wełny i niebarwionych tkanin były wysyłane przez kanał, gdzie były farbowane, tkane i wykańczane na kontynencie przez rzemieślników, zwłaszcza flamandzkich, dysponujących wyższymi umiejętnościami. Od 1330 r. Edward III zachęcał flamandzkich farbiarzy, stolarzy i tkaczy, by przywozili swoje doświadczenie do Anglii; angielski przemysł sukienniczy znacznie się poprawił i rozwinął, a wraz z nim zapotrzebowanie na barwniki i zaprawy.

Podobnie jak w innych miejscach dokumenty przewozowe, rejestry portowe, zarządzenia miejskie i inne dokumenty tworzą żywy obraz znaczenia urzetu w przemyśle włókienniczym. Był on tak cenny, że często zapisywano go jako własność w testamentach, ustępując jedynie winu. Zwłaszcza w okresie od XIII do XVI wieku był on przedmiotem stałego popytu, podobnie jak pokrewne mu barwniki i len. Handel nim przynosił wielkie bogactwo i status kupcom, którzy go zmonopolizowali. Miasto takie jak Winchester, położone strategicznie między regionami południowej Anglii produkującymi wełnę a kluczowymi portami w Londynie i Southampton, było ważnym ośrodkiem handlowym i przemysłowym. W fascynującym opisie jego przemysłu farbiarskiego w Survey of Medieval Winchester autor stwierdza: 

Spośród wszystkich zawodów związanych z produkcją tkanin, farbiarz. ...był prawdopodobnie tym, który wymagał największych inwestycji kapitałowych i najwyższego stopnia przedsiębiorczej wiedzy. Przed późniejszym czternastym wiekiem farbiarze z Winchesteru byli najbogatszymi rzemieślnikami zajmującymi się produkcją tkanin.

Podobnie jak kupcy wełny, farbiarze zajmowali znaczące stanowiska w społeczeństwie. Kościół znajdujący się w pobliżu rynku farbiarskiego był nawet znany jako St. Mary Wode. Ówczesne listy sądowe ujawniają, co brzmi jak współczesna troska o zanieczyszczenie środowiska, gdyż farbiarze byli regularnie oskarżani o zanieczyszczanie miejskich wodociągów "wodegorem" (odpadami pochodzącymi z produkcji barwnika). 

Bristol, na przykład, był jednym z głównych angielskich portów i ośrodków sukienniczych, a jego księga rejestrów z lat 1344-1574 zawiera zarządzenia mające na celu kontrolę sprzedaży urzetu i ochronę wykwalifikowanych farbiarzy przed nieuczciwymi lichwiarzami:

Różni mężczyźni, jak również ci, którzy nie byli czeladnikami, sługami lub mistrzami we wspomnianym rzemiośle.. nie znając się na wspomnianym rzemiośle farbiarskim, zabrali się do farbowania tkanin i wełny w urzecie. ... które to sukna z powodu złego zarządzania i braku wiedzy wspomnianych mężczyzn znacznie straciły swoje kolory i mają wiele innych wad, ku wielkiej stracie i szkodzie właścicieli wspomnianych sukna i ku wielkiemu zgorszeniu miasta i hańbie całego wspomnianego rzemiosła... Dlatego zarządza się, że odtąd żaden człowiek wspomnianego rzemiosła ani żadnego innego nie podejmie się farbowania jakiegokolwiek sukna lub wełny, chyba że wspomniani mistrzowie okażą, że jest on dobry, zdolny i dostatecznie wyuczony wspomnianego rzemiosła. . .

W drugiej połowie XVI wieku angielski przemysł tekstylny został ożywiony dzięki napływowi zagranicznych rzemieślników, w tym holenderskich uchodźców, którzy przywieźli swoje doświadczenie. W tym samym okresie ceny urzetu i innych barwników, zwłaszcza z Tuluzy, były zawyżone, a wojny religijne na kontynencie również zagrażały importowi. Te czynniki zaniepokoiły rząd i inne zainteresowane strony i pobudziły lokalną produkcję barwników, jak również poszukiwania alternatywnych źródeł zaopatrzenia. Słynny geograf Richard Hakluyt, w notatce instruktażowej z 1578 roku, mówi swoim uczniom tak: Jeśli możemy cieszyć się jakimiś dużymi terytoriami dobrej ziemi pod uprawy, możemy tak wykorzystać tę materię, że nie będziemy zależni od ... . Francji, jeśli chodzi o urzet, sól morską i wina gascoyne... nie powinniśmy więc wyczerpać naszego skarbu i tak bardzo wzbogacić naszych wątpliwych przyjaciół, jak to czynimy. 

Aby ominąć swoich rywali, Anglia zwróciła się ku wyspom Azorom (które w latach 1550-1650 czerpały znaczne zyski z eksportu urzetu i Wyspom Kanaryjskim w poszukiwaniu nowych  zagranicznych źródeł urzetu. Pracownik sir Waltera Raleigha badał nawet możliwości uprawy urzetu na nowych ziemiach Wirginii: 

Urzet, rzecz o tak wielkim znaczeniu i zastosowaniu wśród Anglików, która nie może być wystarczająco uprawiana w naszym kraju z powodu braku ziemi., może być uprawiany w Wirginii, gdzie jest wystarczająca ilość ziemi. Nie trzeba też wątpić w jej wzrost, skoro na Wyspach Azorskich rośnie obficie, co jest w tym samym klimacie. Podobnie jest z marzanną.

Niemiecki rejestr ziemski z 1640 r., przedstawiający młyn do przetwarzania urzetu w centrum wsi w pobliżu kościoła.

Jeśli chodzi o uprawę domową, urzet szybko stał się alternatywną rośliną uprawną w południowej części Wielkiej Brytanii. Jego uprawa rozprzestrzeniła się wzdłuż południowego wybrzeża i w głębi lądu, w żyznych dolinach rzek, aż do północnej Szkocji. W rządowym spisie upraw wosku z 1585 roku najwięcej uprawiano w hrabstwie Hampshire, gdzie znajdowało się 1748 akrów. W Somerset, hrabstwie słynącym z produkcji tkanin, uprawa urzetu była głównym źródłem bogactwa opactw, zwłaszcza Glastonbury, którego nazwa może nawet pochodzić od łacińskiego glastum, co oznacza "urzet". Ważnymi ośrodkami uprawy były również torfowiska Lincolnshire, East Anglia i Cambridgeshire. W połowie dziesięciolecia lat 80tych XVI w. niezbędne dostawy zboża zostały zagrożone przez szał na uprawę urzetu - podobno sześciokrotnie bardziej opłacalną - która musiała zostać ograniczona przez rządowy dekret. Królowa Elżbieta I zniosła restrykcje w 1601 roku, pod warunkiem, że żaden proces uprawy nie będzie odbywał się w pobliżu jej pałaców, aby nie urazić królewskiego nosa. Archiwalne dowody malują żywy obraz przemysłu przędzalniczego.

Pomimo powszechnej dostępności importowanego orientalnego indygo od XVII wieku, urzet był nadal uprawiany i używany w Europie. Wszyscy, którzy mieli w tym interes, walczyli o jego przetrwanie. Poza tym, że stanowił lukratywną uprawę dla producentów, to jego pracochłonne przetwarzanie zapewniało cenną pracę wyrobnikom. Dlatego też produkcja urzetu w niektórych częściach Europy przetrwała na zaskakująco dużą skalę przez cały XVII i XVIII wiek. Jeszcze w XX w. dodawano go do kadzi z indygo, głównie w celu barwienia wełnianych tkanin na mundury służbowe, i z tego samego powodu znaczne ilości tego surowca nadal wywożono do Stanów Zjednoczonych.

Jak na ironię, Anglia, pierwszy kraj północnej Europy, który w pełni przyjął importowane indygo, był ostatnim, który porzucił urzet ponieważ ostatnie zbiory zostały przetworzone na torfowiskach Lincolnshire w 1932 roku. Mimo to zachowało się niewiele konkretnych dowodów na istnienie tego przemysłu, ponieważ większość angielskich młynów do produkcji urzetu była tymczasowymi konstrukcjami obsługiwanymi przez wędrownych robotników, a po 1880 roku używano w nich drewnianych kół do obróbki urzetu. 

W innych miejscach [niejaki] Rhind odnotowuje ciągłe uprawy urzetu w XIX wieku, nie tylko we Francji i Niemczech, ale także na Azorach, Wyspach Kanaryjskich, we Włoszech, w Szwajcarii, Szwecji, Hiszpanii i Portugalii. Inni wspominają także o Węgrzech. Francja zebrała swoje ostatnie zbiory urzetu w 1887 roku, podczas gdy przędzalnia w Pferdingsleben w Turyngii, jedyna w Europie, która nadal działa, stanęła w miejscu w 1912 roku. 

Od momentu okrążenia Przylądka Dobrej Nadziei przez portugalskie statki w 1498 r., w wyniku nagłego wzrostu znaczenia indygo, rozpoczął się powolny upadek urzetu do najniższej ligi farbiarskiej. 

---

tagi: wikingowie  radanici  indygo  urzet 

	ahenobarbus
	10 stycznia 2022 21:34

75     1886    10 zaloguj sie by polubić